2016 Phaselis Güney Limanı ve Sualtı Araştırma Raporu

Günümüzde Antalya İli, Tekirova İlçesi sınırları içinde bulunan Phaselis kenti üç doğal limana ve bir de demirleme alanına sahiptir. Çalışmalarımızı, Phaselis ve Teritoryumu Yüzey Araştırmaları kapsamında kent limanları ve çevresinde sürdürülen sualtı yüzey araştırmaları oluşturmaktadır. Bu çalışmanın amacı kent limanlarının yeri, tarihi ve gelişim evrelerinin saptanmasıdır. Bu kapsamda 2013 yılında başlatılan Phaselis Kent Limanları Yüzey ve Kıyı Alanları Sualtı Araştırmaları 2016 yılında da sürdürülmüştür. Çalışmalara bir önceki yıl araştırmaları yapılarak kent  planına eklenen Merkezi Liman ve Kuzey Liman alanlarının havadan fotoğrafları çekimi ile başlanmıştır. Hava fotoğrafı çalışmaları bu yıl araştırma alanı olarak belirlediğimiz Güney Liman Alanı’nda sürdürülmüş, bu sayede liman alanının güneyinde yer alan antik dolgu üzerindeki mendirek yapısı  ve liman içerisinde günümüz modern iskelesinin olduğu alanda iki adet iskele olduğu düşünülen yapı kalıntısı tespit edilmiştir (Fig. 1). Su altında tespit edilen bu yapılara ek olarak karadan yapılan kıyı hattı taraması ile temel seviyesinde üç adet yapı tespit edilmiştir. Tespit edilen bu yapılar hava fotoğrafı, sualtı çalışmaları ve karada sürdürülen ölçüm çalışmaları ile belgelenerek hali hazır durumlarının planları çıkartılmış ve hazırlanan karelajla birlikte kent planına eklenmiştir. Plan çıkartma çalışmalarına ek olarak güney Liman Mendireği çevresinde, 4-18 m. aralığında değişen derinliklerde sürdürülen sualtı çalışmalarında 7 amphora ve bir adet pithos tespit edilmiştir.

Güney Liman Alanı

Oldukça korunaklı bir demirleme alanı olan Güney Liman, kent  akropolünün yer aldığı yarım adanın güneybatısındaki körfezin doğu kısmında bulunmaktadır (Fig. 1). Güney Liman alanını korunaklı hale getirmek için limanın girişi olarak tasvir edebileceğimiz güney kısımda, ana karadan başlayarak yaklaşık 150 m. uzunluğunda ve en geniş yeri yaklaşık 100 metreyi bulan alan doldurulmuştur. Moloz taşlar kullanılarak oluşturulan bu dolgu alanının üzerinde kesme taş bloklarla inşa edilmiş bir mendirek duvarı bulunmaktadır (Fig. 2, 3).

Bir önceki yıl yapılan çalışmalarla mendireğin inşasında sualtında kalan bölümün değişik boyutlarda moloz ile doldurulmuş olduğu tespit edilmiş, bu yıl ise dolgu ve dolgu üzerine inşa edilen mendirek duvarları hava fotoğrafı çalışmaları ve sualtı dalışları ile belgelenmiştir. Güney liman içerisinde sürdürülen çalışmalarla, limanın doğu sınırını oluşturan kıyı hattı kuzeye doğru taranmış, bir tanesi mendireğin yaklaşık 125 m., diğeri ise yine yaklaşık 145 m. kuzeydoğusunda yer alan ve her ikisi de sualtında bulunan bu aşamada iskele olarak değerlendirdiğimiz deniz içerisinde iki adet duvar tespit edilmiştir. Sualtında dağınık halde bulunan bloklar gerekli ölçüm çalışmaları yapılarak belgelenmiş ve kent planına eklenmiştir. Bu yapılar tanımlanırken kuzeyden güneye doğru alfabetik sıra izlenerek adlandırılan yapıların güney liman alanında bulunduklarını ve formlarını belirtmek için isimlerinin başına Güney Liman İskelesinin (Gİ) kısaltması eklenmiş ve iskeleler Gİ-A, Gİ-B olarak adlandırılmıştır (Fig. 3).

Sualtı araştırmaları kapsamında belgelenen mendirek ve iskele yapılarına ek olarak kıyı hattı taranırken liman alanı doğu sınırının tamamında devam ettiği düşünülen liman yapılarından 3 tanesi tespit edilmiş ve gerekli ölçümler yapılarak kent planına eklenmiştir. Burada iskele yapılarında kullanılan sistemin aynısı kullanılmış ve Güney Liman Kıyı Yapıları (GY) kısaltılarak yapıların isimlendirilmesinde kullanılmıştır. Yaklaşık 75 m. uzunluğundaki kıyı hattında bulunan bu 3 kıyı yapısı GY-A, GY-B, GY-C harfleri ile adlandırılmıştır (Fig. 3). Ayrıca dalışlar sırasında dolgu içerisinde tespit edilen eserler belgelenmiş ve tipolojik olarak değerlendirmesi yapılmıştır (Fig.5-12).

Güney Liman Mendireği

Güneyden esen rüzgârlara karşı Güney Liman Alanı’nın güney bölümünde ana karadan başlayarak batıya doğru denizin doldurulması ile doğu-batı uzantılı ve yaklaşık 150 m. uzunluğunda en geniş yeri yaklaşık 100 m. genişliğinde olan bir dolgu oluşturulmuş ve bu dolgu üzerine yapay bir mendirek inşa edilmiştir (Fig. 4). Limanın güney sınırını oluşturan dolgu üzerindeki mendirek duvarları  havadan yapılan fotoğraflama çalışmaları ile tespit edilmiş, karadan ve sualtında sürdürülen ölçüm çalışmaları ile belgelenmiştir. Mendirek alanı ve alt yapısını oluşturan dolgu hazırlanan kent karelajında 6d-a1 noktası ile 11c-g3 noktası arasında kalan 19.200 m2’lik alan içerisinde yer almaktadır (Fig. 3).

Anakaradan başlayarak batıya doğru yaklaşık 150 m. uzanan moloz taşlarla oluşturulmuş antik dolgu üzerine inşa edilen mendireğin blokları -0.50 m. ile +0.25 m. kot aralığında yaklaşık 50×20 metrelik bir alana dağılmış halde bulunmaktadır. Mendireğin yaklaşık 30×5 m.  ölçülerindeki  in-situ   blokları   kuzeydoğu-güneybatı doğrultusunda uzanmakta, fakat mendireğin düz olarak devam etmediği ve yaptığı 520’lik açıyla batıya doğru yönelerek devam ettiği tespit edilmiştir. Mendirek dış konturu, dörtgen bloklar kullanılarak iki sıra halinde örülen duvarlarla oluşturulmuştur. Dış hatları tespit edilen mendireğin yaklaşık 5 m. genişlikte olduğu anlaşılmakta ve oldukça geniş olarak inşa edilmesi, bölgedeki sert rüzgarlara karşı alınmış bir önlem olduğu düşünülmektedir. Mendireğe ait sadece dış duvarların tespit edilebilmesi, dış hatları örüldükten sonra arada kalan alanın moloz taşlarla doldurulmasıyla oluşturulan sandık tip duvar örgüsü kullanıldığını anlaşılmaktadı Mendireğin sağlamlığını arttırmak için merkezi liman mendireğinde gördüğümüz gibi belirli noktalarda atkı blokları kullanıldığı düşünülmektedir.

Güney Liman İskele Alanları (Gİ)

Güney Liman Alanı içerisinde sürdürülen çalışmalarda güney sınırı oluşturan mendireğe ek olarak doğu sınırı oluşturan kıyı hattı taranmış ve bu araştırma sırasında günümüz modern ahşap iskelenin olduğu bölgede iki adet iskele yapısına ait olduğu düşünülen yapı kalıntısı tespit edilmiştir. Sığ derinlikte bulunan bu yapı kalıntılarının hali hazır durumlarının planları çıkartılarak kent planına eklenmiştir (Fig. 5, 6).

Gİ–A İskele yapısı

Liman alanının güney sınırını oluşturan mendireğin yaklaşık 140 m. kuzeydoğusunda, modern ahşap iskelenin yaklaşık 15 m. kuzeybatısında yer alan yapı A iskelesi olarak adlandırılmıştır. Hazırlanan karelaja bakıldığında, 2c-f4 noktası ile 3b-g3 noktası arasında kalan 400 m2’lik alan içerisinde bulunduğu görülmektedir. İskelenin duvar hattını gösterecek nitelikteki insi-tu blokları yaklaşık 13×4 metrelik bir alanı kaplamakta, fakat geriye kalan kısım, güneybatıda dağılmış bir şekilde sualtında görülebilirken, kuzeybatıya devam ederek kıyı ile birleşmesini sağlayan duvar hattı takip edilememektedir. Kıyıdan yaklaşık 15 m. batıdan  başlayarak  güneybatıya  uzanan  iskele  yapısının anakara  bağlantısı  sağlayan  bu duvarın  tamamen  tahrip  olduğu  veya  buradan  kaldırılarak  başka  bir  alanda  kullanıldığı düşünülmektedir. İskele alanının yaklaşık 15 m. güneydoğusunda yer alan 17.40 x 1.45 m. ölçülerindeki modern ahşap iskele yapısına bakıldığında, A iskelesine ait bloklara benzer dörtgen düz kesilmiş bloklar kullanıldığı görülmekte, olasılıkla A iskelesi işlevini yitirdikten sonra iskelenin blokları buradan alınarak modern iskelenin alt yapısında kullanıldığı düşünülmektedir. Bu fikir ile A iskelesinin anakara ile olan bağlantısının görülememesi bir nebze açıklanabilmektedir (Fig. 6).

Gİ–B İskele yapısı

Güney Liman Mendireğinin yaklaşık 120 m. kuzeydoğusunda, A iskelesinin yaklaşık 23 m. güneydoğusunda bulunan B iskelesi hazırlanan karelaja bakıldığında 3c-G noktası ile 4c- h2 noktaları arasındaki 875 m2’lik bir alan içerisinde yer almaktadır. Sualtında görülebilen düzgün kesilmiş dörtgen bloklar kullanılarak inşa edildiği anlaşılan iskele yapısına ait sınırlı sayıda insi-tu blok bulunmakta, bu blokların yakınında dağılmış halde bulunan dörtgen ve düz kesilmiş gövdeleri ile aynı özellikleri gösteren blokların iskele duvarına ait olduğu düşünülmektedir. İskele yapısının kıyıda yer alan yapı ile birleşen doğu ucuna bakıldığında, postament  blokları,  sütun  gövdeleri,  çeşitli  formlar  gösteren  mimari  blokların  şpolyen malzeme olarak kullanıldığı görülmektedir (Fig. 6-10).

Güney Liman Kıyı Yapıları (GY)

Limanın doğu kıyı hattı boyunca yapılan araştırmalarda bu hat üzerinde yer alan biri yuvarlak formlu olmak üzere toplam üç adet kıyı yapısı tespit edilmiştir. kıyı yapılarının hat boyunca devam ettiği düşünülmekte, fakat modern iskele ile mendirek arasında kalan alan henüz tam olarak araştırılmamıştır.

GY-A Kıyı yapısı

Çalışma alanının en kuzeyinde, hazırlanan karelajın 1a-g1 noktası ile 1c-g3 noktası arasındaki 10 m2’lik alan içerisinde bulunan yapı GY-A olarak adlandırılmıştır. Dış duvarı 0.50 m., iç duvarı 0.60 m. kalınlıkta ve dörtgen bloklar kullanılarak iki sıra halinde örülen 5.50 m. çapındaki yapı yuvarlak form göstermektedir. Kıyı hattında yer alan yapının dış duvarı   içten   ölçüldüğünde   karada   8   m.,   sualtında   ise  5.60   m.   uzunluğunda   takip edilebilmektedir.  4.45  m.  çapındaki  iç  duvar  ise  yoğun  moloz  ve  akıntı  toprak  altında kaldığından dolayı doğu kısımda görülen az sayıdaki blok ile takip edilebilmektedir (Fig. 11).

GY-B Kıyı yapısı

1b-g2 ile 2a-h1 noktaları arasında 400 m2’lik alan içerisinde yer alan yapı GY-A yapısının yaklaşık 5.50 m. güneydoğusunda yer almaktadır. GY-B yapısının güney limana paralel olarak uzanan güneybatı duvarı 11m., kuzeybatı duvarı ise batı ucundaki 1.70 m. genişliğindeki kapı açıklığından başlayarak yaklaşık 3.80 m. uzunluğunda günümüze ulaşmıştır. Güneybatı duvarı insi-tu bloklarının güneydoğusunda duvarın devam ettiği yaklaşık 6 metrelik alanda dağınık haldeki duvar bloklarından anlaşılmaktadır (Fig. 12,13).

Çalışma  kapsamında  dijital  ortamda  hazırlanan  karelaj  içerisinde  3a-h1  ile  4-h4 noktaları arasında 300 m2’lik alanda bulunan GY-C yapısı üç odadan oluşmaktadır. GY-A yapısının yaklaşık 53 m. ve GY-B yapısının 34 m. güneydoğusunda, Gİ-A iskele yapısının yaklaşık 27 m. güneydoğusunda, Gİ-B iskelesinin ise yine yaklaşık 15 m. doğusunda yer alan yapı 17.30×13.30 m. ölçülerindedir. Yapının 9×6.30 m. ölçülerindeki GY-Ca bölümüne baktığımızda tüm yapı boyunca uzanan doğu duvarına ek olarak kuzey ve güney duvarları da zemin seviyesinde takip edilebilmektedir. Liman tarafında günümüzde kullanımına devam edilen ahşap modern iskelenin bulunduğu alanda olması gereken batı duvarı ise tamamen tahrip olmuş, sualtında yapılan araştırmalarda duvar hattını gösterecek herhangi bir duvar bloğuna rastlanılmamıştır. 12.70×2.10 m. ölçülerindeki GY-Cb bölümü GY-Ca bölümü ile kuzey ve doğu duvarlarını ortak kullanmakta, güney sınırını ise yapının doğu-batı doğrultusundaki 12.70 m. uzunluğundaki en uzun duvarı oluşturmaktadır. GY-C yapısı GY- Cc bölümüne baktığımızda yapının güney sınırını oluşturan bu bölüm 12.70×6.10 m. ölçülerindedir ve kuzey duvarını GY-Cb bölümü ile ortak kullanmaktadır. GY-Cc odasının güney duvarı 4.40 m. takip edilebilmekte sonrasında 2 metrelik bir açıklık bulunmaktadır. Olasılıkla kapı açıklığı olan bu alandan güney duvar Gİ-B iskele yapısı doğrultusunda batıya doğru yaklaşık 4.50 m. liman içerisine uzanmaktadır. Olasılıkla bu çok odalı yapının, Gİ-B olarak adlandırdığımız iskele yapısı ile ilişkili olması muhtemeldir (Fig.14,15).

Sualtı Araştırmalarında Tespit Edilen Amphoralar

Güney liman mendireği çevresinde yapılan dalışlarda form vermeyen çeşitli kap ve pişmiş toprak seramik ve amphora parçalarının yanında bir adet LR1-C tipi, ağız, boyun ve tek kulpu korunmuş amphora parçası, bir tanesi büyük oranda sağlam durumda olan iki adet AE 5-6 amphorası, bir adet tam form gösteren AE-3 amphorası, bir adet kulp kısmı korunmuş LR-4 amphorası, bir adet ağız ve kulp kısmı korunmuş olarak günümüze ulaşan LR-2C amphora parçası, bir adet ağız ve kulp kısmı korunmuş Tripolitania tipi amphora parçası ve bir adet büyük ölçekli ağız formuna sahip pithos parçası olmak üzere toplam 7 adet pişmiş toprak eser tespit edilmiştir (Fig. 16-23).

Tripolitania tipi amphora

Dışa çekik, üçgen profilli ve bant formunda ağız kenarına, kısa silindirik bir boyuna, boyun üst bölümü ile omzun üst bölümü arasında yuvarlak kesitli kısa kulplara, ovoidal, kaideye doğru daralan gövdeye ve içi dolu kısa sivri bir kaideye sahiptirler. (Fig. 16,17).

AE 5-6 Amphorası

AE 5-6 formu, ucu yuvarlatılmış yüksek ağız kenarı, gövdeye doğru genişleyen konik formlu omuzları, omuzun üzerinde oval kesitli dikey kulplar ve üzerinde ince yivler bulunan torba formlu gövdeye sahiptir. AE 5-6 tipi iki adet amphora tespit edilmiş biri nispeten sağlam kalırken diğer AE 5-6 amphorasının sadece ağız ve kulbu günümüze kadar gelebilmiştir. Bu iki adet AE 5-6 amphorası Phaselis Güney Limanı mendireğinin güney ucunda 12 ile 16 metre arasında değişen derinliklerde tespit edilmiştir (Fig. 16,17).

AE 3 Amphorası

AE-3 amphorası ucu yuvarlatılmış dışa çekik üçgen formlu ağız kenarına, içinde ve dışında kalın yivler bulunan ince uzun silindirik formlu boyuna ve ağız kenarının seviyesinde boyunla birleşen oval kesitli kulplara sahiptir. Çalışmada tespit edilen AE 3  Amphorası Phaselis Güney Limanı mendireğinin güney ucunda 10 ile 15 metre arasında değişen derinlikte bulunmuştur. .Ağız, kulp ve gövde günümüze kadar korunarak gelmiş olup gövde üzerinde 0.12 x 0.8 m ölçülerindeki kırık tespit edilmiştir (Fig. 20).

LR 4 Amphorası

Ucu yuvarlatılmış dışa çekik ağız kenarına, kısa bir boyun, omuz üzerinden başlayan ve gövdeyle birleşen ince oval kesitli kulak formunda  kısa kulplara, uzun silindirik bir gövdeye sahiptir. Ayrıca kulpların altından başlayarak kaideye doğru inen yivler kalın yivleri bulunmaktadır ve bu form özellikleri nedeniyle Tip 4 olarak anılan sınıfa  girmektedir. Phaselis güney limanda mendireğin güneyinde 12 ile 15 metre derinlikte tespit edilmiştir (Fig. 21).

LR 1C Tipi Amphora

Dışa taşkın yuvarlatılmış ağız kenarına, dudağın hemen altından başlayan ve omuzda gövdeyle birleşen oval kesitli yivli kulplara sahiptir. Gövdenin en geniş yeri omuzdadır ve ovoid gövde yapısına sahiptir, küçük bir çıkıntıya sahip dip yapısı sivrilerek sona ermekte ve kulpların altından kaideye kadar dış yüzeyde sık yivler bulunmaktadır. LR 1 amphoralarının üçüncü alt grup olan LR 1C amphoraları ise diğer formlara oldukça yakın form özellikleri göstermekte ancak yaklaşık 40 cm. olan boyu ile daha küçük boydaki bir versiyonu olarak görülmektedir (Fig. 22).

LR 2–C Tipi Amphora

Dışta keskin üçgen profilli üçgen formlu ucu yuvarlatılmış yüksek ağız kenarına, boyunun ortasından omuzla birleşen yuvarlak kesitli kalın kulplara, yüksek konik bir boyuna, alt kısma doğru daralan yuvarlatılmış küresel bir gövdeye sahiptir. LR 2 amphoraların üçüncü alt grubu olan LR-2C amphoraları LR 2C amphorası diğer formlar ile yakın benzerlik göstermesine karşılık daha kalın bir boyun ve kulpların omuzlara oturma açısındaki farklılık daha gelişmiş bir versiyonu olarak düşünülmektedir. Bizim çalışmamızda Phaselis güney liman mendireğinin kuzey kısmında 12-15 metre arası değişen derinliklerde bulunan yoğun kalker tabakasından dolayı yivleri gözükmemektedir (Fig. 23).

Araştırmacı
Dr. Erdoğan Aslan
Selçuk Üniversitesi
Edebiyat Fakültesi Arkeoloji Bölümü