2015 Yılı Phaselis ve Teritoryumu Flora Araştırma Raporu

Bu dönem yapılan arazi çalışmaları sonunda, toplanan bitkilerin adlandırma işleminde başta Türkiye Florası olmak üzere araştırma alanı ve yakın çevresinde daha önce değişik bilim insanlarınca yapılan çalışmalardan faydalanılmıştır (Davis 1965-1985; Davis et al. 1988; Güner et al 2000; Peşmen 1980; Düşen & Sümbül, H. 2001; Göktürk & Sümbül 2002).

Phaselis, Antalya ili Kemer ilçesi sınırları içinde kalmakta olup, Türkiye Florasındaki kareleme sistemine göre C3 karesinde yer almaktadır. Araştırma alanından toplanan bitkilerin teşhis edilmesiyle 38 familya’ya ait 126 cins ve 152 bitki taksonu tespit edilmiştir. Phaselis antik kenti ve çevresinde bulunan 152 taksonun, 121 tanesi tür, 22 tanesi alttür ve 9 tanesi ise varyete kategorisinde yer almaktadır. Tespit edilen 152 taksonun 80 tanesi Akdeniz Fitocoğrafik Bölgesi elementi, 5 tanesi İran-Turan Fitocoğrafik Bölgesi elementi, 4 tanesi Avrupa-Sibirya Fitocoğrafik Bölgesi elementi ve 63 tanesi ise çok bölgeli veya fitocoğrafik bölgesi bilinmeyen kategorisinde yer almaktadır. Akdeniz elementlerinin alanda çok olmasının nedeni, sahanın tümüyle Akdeniz Fitocoğrafik Bölgesi içinde yer alması ile açıklamak mümkündür.

Bu rapor döneminde teşhis edilen 152 taksonun 28 tanesi endemiktir. Bu endemik taksonlardan 11 tanesi VU (Zarar Görebilir), 9 tanesi EN (Tehlikede), 4 tanesi LC (En az endişe verici), 3 tanesi NT (Tehdit Altına Girebilir), 1 tanesi ise CR (Çok Tehlikede) kategorisinde yer almaktadır (IUCN 2006).

Phaselis antik kenti ve çevresinde yetişen bitkilerin 6 tanesinin CİTES Sözleşmesinde yer aldığı görülmektedir.

Çizelge 1. Phaselis Antik Kenti ve Çevresinde Tespit Edilen Bitkiler (Kısaltmalar: Akd. El.: Akdeniz Elementi, Avr-Sib. El.: Avrupa-Sibirya Elementi, ÇBFCB: Çok Bölgeli veya Fitocoğrafik Bölgesi Bilinmeyen, E: Endemik)

Resim 1. Galanthus elwesii var. monostictus

Resim 2. Dracunculus vulgaris

Resim 3. Silene cryptoneura

Resim 4. Lathyrus belinensis

Resim 5. Crocus wattiorum

Resim 6. Iris unguicularis subsp. carica var. Carica

Resim 7. Sideritis albiflora

Resim 8. Barlia robertiana

Resim 9. Globularia dumulosa

Resim 10. Verbascum davisianum

Araştırmacı
Prof. Dr. Ramazan Süleyman GÖKTÜRK
Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü

2015 Yılı Phaselis ve Teritoryumu Fauna Araştırma Raporu

Omurgalı hayvanlar yeryüzünde çok geniş coğrafik alanlara yayılmış, özellikle sucul ortamlardan karasal yaşama adapte olarak ekosistemin önemli parçaları haline gelmişlerdir. Bilindiği üzere; kararlı bir ekosistemin besin ve ilişkiler piramitinde en üst sıralarda omurgalı hayvanlar yer alır. İki yaşamlısından, sürüngenine, kuş ve memeli türlerini içine alan bir zincir ekositemin devamlılığında rol oynar. Bir bölgenin floral ve faunal yapısı çevresel faktörlerin etkisi altında şekillenir, düzenli olarak sürekli değişir. Bu durum akıcı bir dinamiği ve bunun en önemli parçası olan vahşi yaşamı sürdürmeyi zorunlu kılar. Bu da bu dinamiği anlamakla mümkündür. Biyolojik çeşitlilik bu dinamiğin en önemli unsuru olup, çeşitlilik arttıkça populasyonun direncinin ve hayatta kalma olasılığının arttığı da bilinen bir gerçektir.
Antalya ülkemizdeki önemli biyolojik çeşitlilik merkezlerinden biridir. Antalya ili bünyesinde 4 tane Milli Park barındırmaktadır. Bunlar, Altınbeşik Mağarası Milli Parkı (İbradı), Köprülü Kanyon Milli Parkı (Manavgat), Termessos Milli Parkı (Düzlerçamı) ve Olimpos-Beydağları Milli Parkı (Kemer)’dır. Phaselis Antik Kenti’nin de içinde yer aldığı Olimpos-Beydağları Milli Parkı, ülkemizdeki diğer milli parklardan farklı olarak deniz ve ormanın iç içe bulunduğu bir milli parktır. Dolayısıyla hem karasal hem de denizel faktörlerin etkisi altında zengin bir çeşitlilik beklemek mümkünüdür. Bu durum abiyotik çevre elemanlarını etkilediği kadar biyotik unsurları da etkilemektedir. Buna vertikal olarak çeşitlenmeyi ve farklı habitat tiplerini de eklediğimizde zengin bir fauna ile karşılaşılması kaçınılmaz olmaktadır. Phaselis Antik Kenti ve yakın çevresinin faunistik yapısı bu hipotezleri destekler niteliktedir.

Materyal ve Metod

Önceki yıllarda projenin başlamasıyla birlikte, ilk olarak mevcut literatüre yenileri eklenerek, sucul ve karasal omurgasızlar, amfibi ve sürüngenler, kuşlar ve memeliler ile ilgili bazı yeni bilgiler derlenmişti. Bu dönemde de ilk olarak literatür tarandı ve yeni literatürler derlendi. Ayrıca bilgi sağlarken Akdeniz Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Kürsüsünün yöre ve yakın çevresinde 1994’ten bu yana yapılan 15-20 yıllık arazi çalışmaları kapsamında elde ettikleri verilerin yanı sıra söz konusu çalışmalardan sağlanmış gözlem ya da örneğe dayalı bulgulardan da yararlanılmıştır. Toplanan tüm bu veriler birlikte değerlendirilerek alanın dönemsel mevcut omurgalı fauna elemanlarının tespiti yapılmıştır. Arazi çalışmaları sırasında gerekli olacak olan sırt çantası, Portable GPS (Global Positioning System), pil, fotoğraf makinesi, dürbün vb. ekipman ile örnek yakalama kapanları ve apartları hazırlanmıştır. Alandan veri toplarken kullanacağımız formatlar hem dijital hem de basılı ortamda yeniden düzenlenerek hazırlanmış ve çoğaltılmıştır.
Çalışma alanındaki amfibiler nemli, suya yakın alanlar ve su içlerinde yaşam ortamlarında gözlemlenmiş ve fotoğraflanmış, sürüngenlerin habitatları taranmış, kuşların çoğu görsel yolla, gözle görülemeyen az bir bölümü de ötüşlerinden tanınıp isimlendirilmiş, memeliler ise izlerinden ve doğrudan gözlemlerden tanınıp isimlendirilmiştir. Bu anlamda fauna türlerinin tespiti için, havza bazında bölge değerlendirilmiş, dürbün, teleobjektifli fotoğraf makinesi ve video kamera kullanılarak amfibi, sürüngen, kuş ve memeli türleri belirlenmeye çalışılmıştır. Ayrıca yöre halkı ile görüşmeler yapılarak alanı kullanan kuş türleri ve göç hareketleri ile ilgili bilgi alışverişi de yapılmıştır. Kuşlar ve sürüngenlerin tespiti için hat boyunca gözlem (transekt) ve nokta gözlem uygulamaları yapılmıştır.
Proje alanı ve yakın çevresinde yapılan arazi çalışmalarında saptanan omurgalıların tür tespitleri yapılmış; bu türlerin familya ve bilimsel isimleri, Türkçe adları, biyotop (habitat), varsa tehlike kategorisi, tehlike sınıfı açısından değerlendirmesi, statüleri ile ilgili veriler değerlendirilmiştir. Bu amaçla IUCN; The International Union for Conservation of Nature, Avrupa Tükenme (Tehdit) Statüsü (= European Threat status= ATS) karşılıkları; Bern Sözleşmesi kriterleri ve koruma listelerinin en son güncellenmiş halleri; CITES (Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme); Çevre ve Şehircilik Bakanlığı Doğa Koruma ve Milli Parklar Genel Müdürlüğü Merkez Av Komisyonu (MAK) tarafından 2014-2015 dönemi Kararları’ndan da yararlanılmıştır. Diğer taraftan yörenin faunası havza bazında ele alınmış, tablolarda sahada bulunabilecek türlere de yer verilmiştir. Bunlara ek olarak yörede kaydedilen yabanıl formlar arasında endemik türler bulunup bulunmadığı da değerlendirilmiştir. Yapılan çalışmada öncelikle gözlem ve fotoğraflamaya dayalı fauna kayıtları ile habitat verileri toplanmış, araştırılan fauna elemanları bakımından alanın “hassas fauna tür ve özelliklerinin henüz tam olarak belirlenmemiş olması” nedeniyle örnek alınmamıştır. Böylece toplanan tüm veriler birlikte değerlendirilerek proje alanının omurgalı fauna elemanlarının dönemsel tespiti yapılmıştır.

BULGULAR

Proje sahasında yapılan çalışmalarda karasal omurgalı faunal yapısı incelenmiş, 2014-2014 yılları arasında elde edilen dönemsel bulgular aşağıda verilmiştir.

1. Amfibi ve sürüngenler

Türkiye’de yayılış gösteren yaklaşık 165 kurbağa ve sürüngen türünün 35’inin çalışma sahası ve yakın çevresinde de yaşadığı tespit edilmiştir. Bu türlerden 6’sı kurbağa, 3’ü kaplumbağa, 13’ü kertenkele,  13’si de yılanlara aittir. Bunlardan Lyciasalamandra billae (Beldibi Semenderi ) CR“tükenme riski olan”, Deniz Kaplumbağası (Caretta caretta) EN “Tehdit Altında”, Tosbağa (Testudo graeca) VU “zarar görebilir”; körkertenkele, bukalemun ve sarı yılan (Blanus strauchi, Chamaeleo chamaeleon Elaphe quatuorlineata, ) NT “sayısı azalıyor” kategorisinde yer almaktadır. Diğer taraftan kurbağaların (anurlar) tamamı ise IUCN nin LC “düşük risk” kategorisinde yer almaktadır. Ancak bu dönemde tespit edilemese dahi literatür bilgilerine göre; sahada endemik semenderlerden 2 türün bu alanın içinde (Lyciasalamandra bilae ve Lyciasalamandra irfani) yaşadığı bilinmektedir. Bulunan türler bu iki semender hariç geniş yayılımlı olup, ilk bulgularımıza göre semenderler hariç bölgeye özgü endemik ve lokal endemik bulunmamaktadır. Yörenin herpetofaunası dikkate alındığında; 1 türün IUCN statüsü belli değilken, 1 tür CR, 1 tür EN, 3 tür NT, 1 tür VU, 28 tür LC, kategorisindedir. BERN sözleşmesi Kesin Koruma Altında Olan Türler (EK II) kategorisinde 25 tür, Koruma Altında Olan Türler kategorisinde (EK III) ise 9 tür yer almaktadır. Phaselisin amfibi ve sürüngenleri Türkiye’deki türlerin şimdilik yaklaşık %20’ni oluştururken ileriki yıllarda yapılan arazi çalışmalarıyla görülen tür sayısına daha da eklemeler olabilecektir. Bölgede yaşayan amfibi ve sürüngen türlerine ait bazı türlerin fotoğrafları, betimlemeleriyle birlikte aşağıda Şekil 1-7’de verilmiştir.

Bu türlerin genel özellikleri ve betimlenmesinde Baran ve Atatür 1998; Baran 1976, 1983, 2005; Baran ve Yılmaz 1984; Başoğlu ve Baran 1977, 1980, 1988;  Başoğlu ve Özeti 1973, 1994; Demirsoy 1996b ve c; Öz vd. 1999; IUCN 2013; Özeti ve Yılmaz 1994; Sümbül vd. 2010; Yılmaz ve Öz 1984’den yararlanılmıştır.

Çizelge 1. Proje sahası ve yakın çevresinde bulunan kurbağa ve sürüngen türlerinin Familyaları, Bilimsel isimler, Türkçe isimleri, İngilizce isimleri, Uluslar arası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği(IUCN Red List), Bern Sözleşmesi, Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme(CITES), Merkez Av Komisyonu Kararları(MAK) ile Habitat çizelgede verilmiştir.

Habitat: Yaşam alanları
K: Kayalık ve Taşlık Alanlar, O: Orman, Ç: Çalılık, M: Mera, T: Tarım arazileri, S: Su ve suya yakın yerler, D: Deniz
Tespit şekli: G (Gözlem), L (Literatür)
 

IUCN:Uluslar arası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği

CR (Critical)Dogada neslinin tükenme riskinin aşırı derecede yüksek olduğu kabul edilir.Tek tür semenderlerden Lyciasalamandra billae(Beldibi Semenderi) vardır.
EN (endangered): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türler. Bu katagoriye giren sadece Deniz Kaplumbağalarından Caretta caretta(Sini Kaplumbağası)’dır.
VU (vulnerable) (Hassas, zarar görebilir): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türler. Proje sahası ve yakın çevresinde bu kategoride yer alan 1 tür Tosbağalardan Testudo graeca (Tosbağa) dür.
NT (near threatened): Şu anda tehlikede olmayan fakat yakın gelecekte VU, EN veya CR kategorisine girmeye aday olan türler. Bu katagoride 3 tür Elaphe quatuorlineata(Sarı yılan), Blanus strauchi(Kör kertenkele) ve Chamaeleo chamaeleon(Bukalemun) vardır.
LC (least concern) (En düşük derecede tehdit altında): Yaygın bulunan türlerdir, proje sahası ve yakın çevresinde 28 tür dahildir.
BERN: Bern sözleşmesine göre:
Ek II: Mutlak koruma altında olan türlerdir ve buna 25 tür dahildir.
EK III: koruma altında olan türlerdir ve bu gruba 9 tür girmektedir.
CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme).
EK-1 Nesilleri tükenme tehdidi ile karşı karşıya bulunan ve bu nedenle örneklerinin ticaretinin sıkı mevzuata tabi tutulması ve bu ticarete sadece istisnai durumlarda izin verilmesi zorunlu olan türleri içerir.
EK-2 Nesilleri mutlak olarak tükenme tehdidiyle karşı karşıya olmamakla birlikte, nesillerinin devamıyla bağdaşmayan kullanımları önlemek amacıyla ticaretleri belirli esaslara bağlanan türleri içerir. 1 tür bu gruba Testudo graeca (Tosbağa) girmektedir.
MAK: Merkez Av Komisyonu kararları
EK LİSTE-1: Orman ve Su İşleri Bakanlığınca Koruma altına alınan yaban hayvanları. Sürüngenlerin tamamı 29 tür bu gruba girer
EK LİSTE-II: Merkez av Komisyonunca koruma altına alınan av hayvanları. Bu gruba giren Amfibi ve Sürüngen yoktur.
EK LİSTE-III: MAK’ca avına belli edilen sürelerde izin verilen av hayvanları. Bu gruba giren Amfibi ve Sürüngen yoktur.
EK LİSTE-IV: İllere göre Merkez av Komisyonu tarafından 2013-2014 av döneminde avın yasaklandığı sahalar. Bu gruba giren Amfibi ve Sürüngen yoktur.

Şekil 1. Antik kent ve çevresinde de görülen, nemli yerlerde ağaçlık ve çayırlık alanlarda bulunan geniş yayılışlı türlerden olan ağaç kurbağası

Hyla arborea (Linnaeus 1758) Ağaç Kurbağası:

Vücut boyu 5 cm civarındadır (Resim 1). Genellikle sırt tarafı yeşil renkte olup pürüzsüzdür. Bulundukları habitatın rengine göre kahverengi ve gri renkte olabilir. Kulak zarı bariz, gözbebekleri yataydır. Burundan başlayarak gözün arkasında devam edip kasık bölgesine kadar uzanan kahverengi bir şerit vardır. Bu şerit kasık bölgesinde yukarıya sırt kısmına doğru kıvrılır. Karın tarafı kirli beyaz veya sarımsı renkte olup granüllüdür. Kesintisiz ince koyu bir bant sırt ve karın kısmını birbirinden ayırır. Erkeklerinde başın altında dış ses kesesi bulunur. Ayak parmaklarının ucunda yapışmaya yarayan geniş disk şeklindeki yapılar vardır. Bu yapılar sayesinde bitkilere ve ağaçlara kolayca tırmanabilirler. Bu tür genellikle geniş yapraklı karışık ormanlar, çayırlık ve çalılık alanlar, parklar, bahçeler, göl kıyıları, yavaş akan veya durgun su birikintilerinin olduğu yerler ve bunların çevresindeki bitki topluluklarının yoğun olduğu alanlarda yaşarlar. Gelişimlerini tamamlayan yavrular sudan çıktıklarında binlercesi otların üzerinde olurlar. Sığırlar bunu fark edemeyip yüzlercesini yediklerinde derilerinde bulunan zehirden dolayı ishal olupsu kaybından dolayı müdahale edilmezse ölebilirler. Bu yüzden halk arasında zehirli olarak bilinir. Ama bu kurbağa türünün derisindeki zehirin bir ineği öldürecek güçte olmadığı bilir. Renklerini bulundukları ortamlara dönüştürebildikleri için çok zor fark edilirler. Besinlerini böcekler, sinekler ve örümcekler oluşturur. Karasal bir tür olup sadece üreme döneminde suya girerler. Yumurtalarını su birikintileri, bazen göl, gölet, bataklık ve berrak durgun sulara bırakırlar. Birdişi 800-1000 adet yumurtayı kümeler halinde su içindeki bitkilere bırakır. 1800 m yüksekliklere kadar görülebilirler. Ülkemizde Güney ve Batı Anadolu’da yayılmıştır. Türkiye’nin dışında bütün Avrupa’da, İsveç, Ukrayna, Beyaz Rusya, Rusya, Azerbaycan, Ermenistan ve İsrail’e kadar yayılmıştır.

Şekil 2. Antik kent’in içindeki gölette ve çevresindeki sulak alanlarda görülen ova kurbağası

Pelophylax ridibundus (Pallas 1771) Ova Kurbağası:

Vücut boyları 17 cm kadardır (Resim 2). Sırt tarafı yeşilimsi gri, kahverengi ve bu zemin renklerinin üzerinde düzensiz koyu lekeler vardır. Bazılarında sırt ortasında iki gözün ortasıdan başlayarak arkaya doğru giden ince beyaz bir şerit bulunur. Yaşadıkları ortamlara göre renk ve desen durumlarında değişiklikler olabilir. Karın kısmı kirli beyaz, sarımsı ve küçük lekelidir. Kulak zarı belirgin ve başın yan tarafında temporal şerit yoktur. Erkeklerinde başın yanlarında iki küçük baloncuk şeklinde olan dış ses kesesi mevcuttur. Bataklık alanlara ve su bazlı yaşama çok iyi adapte olmuş bir tür olup bol bitkili sular, göller, küçük su birikintileri ve ağır akan sularda yaşarlar. Sulak alandan fazla uzaklaşmazlar. Arka ayakları kaslı ve uzun olup perdelidir. Beslenmelerini böcekler, örümcekler ve sinekler oluşturur. Dişileri bir defasında 1000 kadar yumurtayı birkaç kümeler halinde sucul bitkilerin arasına bırakırlar. Ülkemizin her tarafında yayılış gösterir. Türkiye’nin dışında İngiltere’nin güneyi, Avrupa’nın tamamında, Finlandiya, Rusya, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan, Afganistan, Pakistan, Türki Cumhuriyetlerinde, Çin, Bahrein, Kıbrıs, İran, Irak, İsrail ve Suudi Arabistan’a kadar yayılış gösterir.

Şekil 3. Antik kent ve yakın çevresinde de görülebilen, vejatasyonun olduğu karasal tüm habitatlarda sıklıkla rastlanılabilen tosbağa

Testudo graeca  Linnaeus, 1758  Tosbağa

Boyları 30 cm kadar olup karapaksı kubbeli bir yapıya sahiptir(Resim 3). Dişiler erkeklere göre daha küçüktür. Karapaksın üzerindeki keratin plaklar kahverengimsi, siyah, sarı ve gri tonlardadır. Alt tarafı plastron sarımsı olup siyah lekeli olabilir. Ergin bireylerin keratin plaklarının kenarları zamanla siyahlaşır. Genç bireylerde karapaks sarımsı ve açık yeşilimsi renktedir. Erkeklerin plastronu düz dişilerde ise arkaya doğru çukurdur. Arka bacakların femur bölgesinde bir çıkıntı bulunur. Kuyruk üstündeki plak tektir. Sonbaharda havalar soğumaya başladığı zaman kendilerini toprak içine gömerek kış uykusuna yatarlar. Taşlıklı kumlu arazilerde, bahçelerde, kısa çalılık ve otlu arazilerde yayılış gösterirler.  Beslenmeleri bitkisel olup bu bitkilerin yaprakları, çiçekleri ve meyveleriyle beslenirler. Bazı zamanlarda hayvansal olarak beslenirler. Doğu Karadeniz dışında bütün Anadolu’da ürerler. Dişi 6-12 adet yumurtasını kumluk arazilerde kazabildiği toprağa bırakır. Yavrular iklim koşullarına göre yumurtadan 3-5 ay içinde çıkabilirler. Ülkemizde Doğu Karadeniz dışında bütün Anadolu’da dağılış gösterirler. Proje sahasında karasal habitat tipinde olup beslenmesine uygun bitkisel vejetasyonun olduğu her yerde rastlanılabilir.  Türkiye dışında Güney Avrupa, Kuzey Afrika ve Güneybatı Asya ve İran’da yayılmıştır.

Şekil 4. Antik kent ve yakın çevresinde de görülebilen, güneşli saatlerde kayaların ve taşların üzerinde güneşlenirlerken izlenebilen dikenli keler

Stellagama stellio (Linnaeus, 1758) Dikenli keler

Boyu yaklaşık 40 cm kadar olup sırt tarafı grimsi, siyahımsı kahverengi ve büyük sarı lekelidir(Resim 4). Karın tarafı kirli sarı veya sarımsı kahverengidir. Baş yassı ve üstü asimetrik plak ve pullarla örtülüdür. Sırt pullarından bazıları parlak mavi renklidir. Baş ve boyun yanlarında diken şeklinde pullar bulunur. Başının altındaki pullar karinalı karın tarafındakiler düzdür. Kuyruk pulları halkalar şeklindedir. Yaşam alanlarını genellikle kayalık alanlar oluşturur. Bunun yanında taştan örülmüş duvarlarda küçük taş yığınlarında, nadir olarak ağaca tırmanır ve toprak içindeki deliklerde yaşar. 1600-1700 m. yüksekliklere kadar yayılış gösterir. Halk arasında koçmar olarak da bilinir. Genellikle böceklerle beslenirler. Bazen bitkiselde beslenirler. Dişiler 8-14 yumurta bırakırlar. Türkiye’de Batı, Orta, Güney ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde görülür. Proje sahasında gerek Antik Kent içinde tarihi eserler üzerinde, gerekse yakın çevresindeki kayalıklar üzerinde güneşlenirlerken görülebilirler. Bunun yanında Kuzey Afrika, Güneydoğu Avrupa ve Güneybatı Asya’ya kadar yayılmıştır.

Şekil 5. Antik kent ve yakın çevresinde ağaçlık ve çalılık alanlarda görülen bukalemun

Chamaeleo chamaeleon (Linnaeus 1758) Bukalemun

Vücut boyu 25-30 cm olup yanlardan basıktır (Resim 5). Başın üst tarafında miğfer şeklinde bir çıkıntı vardır. Gözler ortası delik tek göz kapağı içindedir. Gözler aynı anda birbirinden bağımsız olarak hareket ettiği için farklı yönlere bakabilirler. Vücutlarında bulunan melanin sayesinde rengini değiştirebildikleri için bulundukları ortamada hemen kamufle olurlar. Sırt tarafta koyu leke ve şeritler olsa da renk ve desenini değiştirebildiği için belirli bir renkten bahsedilemez. Ön ayaklarındaki parmakların iç tarafta 3’ü, dış tarafta 2’si birleşmiş olup arka ayaklarında ise tam tersi durum söz konusudur. Parmaklar bu yüzden yürümekten çok kavramaya yarar niteliktedir. Kuyruklarını daha çok daldan dala geçerken tutunma organı olarak kullanırlar. Genellikle ağaçlık ve makilik yaşar, parmakları ve kuyruğu ile dallara tutunarak oldukça yavaş hareket ederler. Avlarını yakalamak için uzun ve ucu yapışkan olan yaklaşık 18 cm’ye kadar uzanabilen dillerini kullanırlar. Dilinin kaide kısmı alt çenenin ön tarafındadır. Dilini alt çeneye katlarlar. Böcekler ve sineklerle beslenirler. Dişi bir defasında 20-44 yumurtayı toprağa bırakır. Yavruların eşeysel olgunluğa erişmesi birkaç yıl alabilir. Ülkemizde Ege Bölgesi’nde İzmir’den başlayıp sahil boyunca ve Akdeniz Bölgesi’nin sahil bandında bulunur. 700 m yüksekliklere kadar yayılış gösterirler. Türkiye’nin dışında İspanya, Portekiz, İtalya, Malta, Yunanistan, Kıbrıs, Ortadoğu, Kuzey Afrika Batı Sahra’ya kadar yayılış gösterirler.

Şekil 6. Antik kent ve yakın çevresinde de açık alanlarda görülen tarla kertenkelesi.

Ophisops elegans (Menetries 1832) Tarla Kertenkelesi:

Vücut boyu yaklaşık olarak 15-18 cm olabilen, vücut yapısına göre kuyruğu uzun olan küçük bir kertenkeledir (Resim 6). İki göz kapağı birleşerek yılan gözü gibi saydam bir yapı oluşturur. Bundan dolayı göz kapağı yok zannedilir. Sırt tarafı gri ve kahverengi olup siyah lekelidir. Sırtta gözün hemen arkasından kuyruğa kadar uzanan iki beyaz çizgi vardır. Ayrıca alt ve üst çenenin birleştiği yerden başlayan ön ve arka ayakların arasında lateral olarak devam eden beyaz bir çizgi vardır. Başın ön üst tarafında boyuna bariz bir çukurluk vardır. Alt tarafı beyazdır. Az bitkili açık alanlarda, taşlı ve topraklı zeminlerde, step alanlarda 2000 m’ye kadar olan yüksekliklerde yaşarlar. Genellikle böceklerle beslenirler. Dişi 2-6 yumurta bırakır. Yurdumuzda Trakya, Batı Andolu, Güney Anadolu, Orta Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da yaşar. Türkiye’nin dışında; Yunanistan ve bazı Yunan adaları, Kıbrıs, Gürcistan, Ermenistan, Azerbaycan, Bulgaristan, İran, Irak, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Cezayir, Libya, Mısır, Pakistan, Hindistan’a kadar yayılış gösterirler.

Şekil 7. Antik kent ve yakın çevresinde çayırlık ve otluk alanlarda görülen şeritli kertenkele.

Trachylepis vittata (Oliver 1804) Şeritli Kertenkele:

Vücut boyu yaklaşık 20 cm kadar olup vücut ince yapılıdır (Resim 7). Vücudun üstü kahverengi ve zeytin yeşili rengindedir. Vücut üstünde vücut boyunca yani baş kısmından kuyruğa doğru uzanan açıkrenkli 3 şerit vardır. Ayrıca vücudun yanlarında açık renkli birer çizgi ve bu çizgilerin arasında koyu lekeler bulunur. Karın kısmı sarımsı beyaz renkte olup açık yeşil renkte ve lekesiz de olabilir. Meralıklarda yoğun bitki örtüsünün bulunduğu alanlar, çalılık, taşlık, seyrek ağaçlık alanlar, kırsal bahçelerde ve açık arazilerde yaşarlar. Bitkilerin köklerinde, çalıların diplerinde ve taş altlarında gizlenirler. Genellikle böceklerle beslenirler. Yüksekliği 1400 m’ye kadar olan yüksekliklerde yaşayabilirler. Dişi ovovivipar (yavru vücut içinde gelişir) olarak 3 ila 6 yavru meydana getirir. Türkiye’de Orta, Güney, Güneybatı Anadolu ve Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde habitatın uygun olduğu yerlerde yaşarlar. Türkiye’nin dışında İran, Irak, Kıbrıs, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Mısır, Cezayir, Libya, Tunus,ta yayılım gösterir.

Caretta caretta (Linnaeus, 1758) Deniz Kaplumbağası

Deniz kaplumbağalarının genel özellikleri dikkate alındığında; ülkemiz kıyılarında sıklıkla yuva yapan ve gruba adını veren deniz kaplumbağası Caretta caretta (Linnaeus, 1758) (Deniz kaplumbağası) türüdür. Deniz kaplumbağalarının sadece ergin dişileri üreme sezonunda yuva yapmak amacıyla kumsala çıkar, erkek bireyler ise kumsala çıkmadan hayatlarını denizde geçirirler. Dişi kaplumbağalar 2-4 yılda bir yumurta bırakırlar. Türkiye de yuvalama dönemleri Mayıs, Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarıdır. Kumsala çıkan dişilerin tamamı yumurta bırakmazlar. Bunun iki türlü nedeni olabilir; dişinin insan, predatör veya çevresel faktörler tarafından rahatsız edilmesi veya uygun yuvalama alanı bulamamasıdır. Yuva yapmaya çıkan kaplumbağaların karapaksları üzerinde ektoparazit olan  Balanus sp. ve Lepas sp. bulunabilir (Öz ve ark 2001, 2002 ve 2004). Ergin bireylerde karapaks (sırt kabuğu) oval şekilli ve arkaya doğru daralmıştır. Ortalama olarak 70-75 cm boyunda ve de 50-55 cm genişliğindedir. Baş oldukça büyük ve morfolojik olarak üçgene benzer (Şekil 33). Ancak bu büyüklük büyük beyine sahip olduklarını göstermez, aksine kafatasındaki boşluk çeneleri kapsayan kaslar tarafından kullanılır. Pasifik ve Hint okyanuslarında yaşar. Genel renklenme dorsalde kırmızımsı kahverengi, ventralde kremsi sarı renklidir. C. mydas türünden sağlam bir kabuk yapısı, gözleri ile burun delikleri arasında kalmış iki çift prefrontal plak ve costaale sayısının 5 çift olmasıyla kolayca ayırt edilebilir. Karapaksta beş çift kostal plak, plastronda karapaksla bağlantılı ve geniş üç çift inframarginal plak, her bir üyede iki tırnak ve kahverengimsi kırmızı renklenme karakteristik özellikleridir.

Yumurta bırakmak için dişi birey, yumurtlayacağı kumsala hava karardıktan sonra çıkar. Dişinin kumsala çıkışı kumsaldaki izlerden de anlaşılabilir (Şekil 8). Önce vücudunu gizleyeceği bir gövde çukuru, sonra yumurta çukuru açarak yumurtalarını bırakmaktadır. Genelde yumurta sayısı 70-150 adet olmakla birlikte, aynı türün bireylerine göre farklılık göstermektedir. Yumurtalarını bıraktıktan sonra ergin dişi, yuvasını kapatıp bir gövde çukuru bırakarak tekrar denize döner. Ergin dişinin yuvalama süresi 1-2 saati bulabilmektedir. Yumurtaları genellikle küresel, beyaz, yumuşak, mukus kaplı ve ping pong topu büyüklüğündedir (yaklaşık 40 mm çapında ve 40 gr ağırlığında). Ayrıca yumurtalar arasında küçük, oval şekilli veya ikili yumurtalara da rastlanılabilir. Bir yuvaya bırakılan yumurta sayısı değişken olmakla birlikte ortalama 70-80 civarıdır. Kuluçka süresi ise 1.5 – 2 aydır.   Predatörler tarafından tahrip edilmemiş, bozulmamış yumurtalardan yaklaşık 2 ay sonra yavrular çıkar. Yuvadan çıkan yavruların bir kısmı denize ulaşırken bir kısmı predatörler tarafından denize ulaşmadan tahrip edilirler. Denize ulaşan yavruların bir kısmı da buradaki predatörler olan yırtıcı balıklar ile ergin kaplumbağalar tarafından tahrip edilirler. Yavrudan ergin döneme gelene kadar beslenme alanlarına göç ederler. Erginlik dönemlerinde ise beslenme ve yuvalama alanları arasında göçler söz konusudur. Ergin bireylerin kaç yıl yaşadıkları konusunda değişik görüşler (30-50 yıl) mevcuttur (Öz ve ark 2011).

Şekil 8. Phaselis antik kenti yakındaki Bostanlık Kumsalı’nda yuva yapmak için dışarıya çıkmış dişi bir Caretta caretta’nın kumsal üzerinde bıraktığı iz ve yuva.

Ergin erkekler dişilerden daha uzun kuyruğa, daha uzun ve geriye kıvrılmış tırnaklara sahiptir. Ergin öncesi formlarında morfolojik olarak eşeysel ayrım mümkün değildir. Ama erginlerde eşeysel dimorfizm görülür.

Yavru ve genç Caretta caretta bireyleri yüzeyde akıntı çizgilerinde toplanan makroplanktonlarla beslenirler. Ergin bireyler özellikle yumuşakçalarla (Molusca) beslenmeyi tercih ederler. Etoburdurlar ve sünger, denizanası, at nalı yengeçleri ile istiridyeleri de yerler. Geniş bir kafa, oldukça gelişmiş çene kasları ve kuvvetli gagaları sayesinde avlarını kolayca parçalarlar.

Esaret altında yetiştirilen deniz kaplumbağaların 6-7 yıl içersinde eşeysel olgunluğa ulaşacağı tahmin edilmektedir (Caldwell 1962). Özgür olanların ise Mendonca (1981)’ ya göre 10-15 yıl;

Zug et al.(1983)’e göre 14-19 yıl; Frazer(1983)’e göre 22 yıl; Frazer ve Ehrhart (1985)‘a göre eğrilerden elde edilen bilgilere dayanarak 12-30 yıl olarak tahmin edilmektedir.

Deniz kaplubağalarının çiftleşmesi yuvalama başlangıcından birkaç hafta önce yuvalama kumsalı yakınları veya özel toplanma alanlarında meydana gelebilir. Birbirine sıkıca sarılmış çiftlerin çoğunlukla suyun yüzeyinde kopulasyonu gerçekleştirmesiyle birlikte su altında da birleşmeler rapor (Limpus 1985, Dodd1988) edilmiştir. Dişi bireylerin kumsala çıkışlarının bazıları yuva ile sonuçlanabileceği (yuvalı çıkış-yuva) gibi, bazıları da yuva ile sonuçlanmayabilir (yuvasız çıkış- yalancı çıkış). Bu tip çıkışların değerlendirilmesi kumsalın yuvalama açısından uygunluğu ve çevresel faktörler açısından önemli ipuçları verebilir. Deniz kaplumbağaları aynı yuvalama sezonunda birden fazla yuvalama yapabilirler. Aynı sezonda iki yuvalama arasında geçen zaman yaklaşık iki haftadır. Ayrıca, deniz kaplumbağaları genel olarak 2-3 yılda bir yuvalama yaparlar.

Gerek kuluçka, gerekse yavru döneminde ciddi predasyon riskleri söz konusudur. Bazı kumsallarda tilki, köpek, domuz, kum yengeçleri vb, predatörler yumurtaları ve yavruları tahrip etmektedir. Bunun yanında rüzgar erozyonu, dalga erozyonu, kum alımı, araç trafiği, tatilcilerin faaliyetleri, kum yığılmaları vb. faktörler kuluçka döneminde yuvaların tahribatına neden olabilecek diğer faktörlerdir. Martılar ise özellikle yavruları avlamaları nedeniyle kuluçka sonrası predasyon faktörü olarak etkindirler.

Kuluçka başarısı ve hayatta kalma oranlarına, dolayısıyla populasyonun başarısına etki eden faktörler bölgesel ve zamansal olarak değiklik gösterir. Doğal faktörler (aşırı yağmurlar, rüzgar erozyonu, dalga erozyonu, sıcaklık farkları gibi baskın çevresel faktörler ile besin miktarı ve kalitesi) ve antropojenik etkiler (turizm faaliyetleri, kum alımı ve kusal yapısının kalıcı olarak değiştirlmesi vb) populasyonun başarısınıdoğrudan etkileyen en önemli unsurlardır. Bunun yanında bu durumu; kumun kimyasal yapısı, nem, sıcaklık, gaz değişimi, predatörler başarıyı doğrudan veya dolaylı olarak etkileyebilir. Yumurtlama sahillerindeki insan varlığı, ışık kaynakları, yuvalama yapmak için denize çıkmış dişiyi rahatsız eder ve denize dönmelerine sebep olabilir (Dodd, 1988). Bu durum turizm bölgelerinde en önemli faktör olarak karşımıza çıkmaktadır.

Şekil 9. Yuvadan çıkan yavruların izleri

Yavrular zaten esnek olan yumurta kabuklarını yırttıktan sonra karapakslarının düzelmesi için yuva içinde 20-26 saate kadar hareketsiz kalırlar. Yuvayı terk etme ise yumurtadan çıktıktan 1-7 gün (ortalama 3 gün kadar) sonra yavruların yüzeye doğru tırmanmalarıyla gerçekleşir (Demmer, 1981 ve Miller, 1982’ye göre Dodd, 1988). Yavruların yuvadan çıkışları çoğunlukla kum yüzey sıcaklığının düştüğü gece saatlerinde meydana gelir. Yuvadaki bütün yavrular aynı zamanda çıkmayabilir. Bu durumda takip eden gecelerde de gruplar halinde yavru çıkışı devam eder. Yavruların çıkışı kumsaldaki izlerden de takip edilebilir (Şekil 9). Yuvadan çıkmış yavrular ufuk aydınlığını ve yıldızlar ile varsa ayın deniz üzerinde oluşturduğu akisleri kullanarak denize doğru yönlenirler. Bu durumda plaj gerisinde olan bir ışık yavruların yönlerini şaşırmasına ve de ölümlerine neden olabilir. Denize ulaşan yavrular “yüzme çılgınlığı” denen ve yaklaşık 20 saat süren bir dönemde durmaksızın yüzerler (Salmon ve Wyneken, 1987).

Denize ulaşan her yavru yaşayıp, yetişkinliğe ulaşamaz. Bu oranın yaklaşık olarak %1 civarında olduğu tahmin edilmektedir. Özellikle yavru ölümlerinin yuvadan çıkıştan sonra kumsalda ve yüzmenin ilk birkaç gününde fazla olduğu kabul edilir. Yengeçler, tilkiler, köpekler, yakın kıyı balıkları ve köpek balıkları en önemli predatörleridir. Yavrular kumsal ışıklandırmaları ile yanlış yönlendirmeler sonucu ölebilir. Deniz yerine otel vb. ışıklara yönelen yavrular denize ulaşamayıp kuruyarak ölebilmektedirler. Tenha kumsallardaki en önemli sorunlardan biri ise predasyondur. Predatörler gerek yuvaları kazıp yumurtaları tahrip etmekte, gerekse yavruları yemektedirler (Şekil 10). Hastalık, şiddetli açlık ve hipotermi ile gelişen soğuk sersemliği ölümlere sebep olabilmektedir. Sanayi atıkları, katran, yağ atığı, plastik atıklarının yutulmasından da ölümler meydana gelmektedir. Ayrıca bot çarpması, bilinçli olarak insanlar tarafından avlanmaları ve çeşitli ağlara takılmaları sonucu ölümler de gerçekleşmektedir. Yine çeşitli nedenlerle (kumsala araçla giriş, plajda yuva üzerine şezlog konulması, kum erozyonu ve yığılma vb) yavrular yuva içerisinde sıkışabilmektedirler.

Şekil 10. Predatörler tarafından tahrip edilmiş yuva ve çevresindeki yumurtalar

Bir şekilde yaşamını sürdüren ve yetişkinliğine ulaşan bireyler okyanuslara ulaşabilirler. Açık okyanuslarda deniz kaplumbağaları güçlü akıntılara maruz kalır. Özellikle de kafalarını suyun üstüne sadece birkaç santim çıkarabilir. Bu kadar engele rağmen deniz kaplumbağaları binlerce kilometre göç ederek doğdukları kumsallara geri dönerler. Yön bulma duygularının bu kadar gelişmiş olmasında deniz kaplumbağalarının manyetik dalgaları algılayabilmesinin rolü olduğu düşünülmektedir.

Deniz kaplumbağalarının beslenme alanlarından yuvalama bölgelerine olan çok uzun mesafeli göçü hayvanlar aleminin en ilginç göçlerindendir. Erişkin dişilerin kendi doğdukları bölgelere göç etmeleri ise daha da dikkat çekicidir. Bu göçün yuvadan ilk çıkışla başladığını biliyoruz. Atlantik okyanusu ve karayip denizinde birçok yavru körfez akıntılarına kapılır. Burada genç kaplumbağalar yeterince besin ve az sayıda predatör ile yüzyüzedirler. Genç bireyler birkaç yıllarını kıyı yakınlarında geçirirler. Yetişkin kaplumbağaların üreme dönemi dışında yaşamlarını sürdürdükleri bölge Atlantik Okyanusu orta sularıdır. Çiftleşme döneminde dişi ve erkek bireyler kumsallara doğru uzun göçlerine başlarlar. Bu süreçte populasyonlar Atlantik Okyanusu, Hint Okyanusu, Pasifik Okyanusu’nda gözlemlenmiştir.

Phaselis Antik Kenti’nin doğal bir sahili olan Bostanlık Koyu Kumsalı Caretta caretta türü deniz kaplumbağaları için genel olarak uygun bir kumul yapısına sahiptir. 2014 ve 2015 yıllarında yaptığımız çalışma ve incelemelerde türün dişilerinin yuvalanmak ve yumurtlamak için kumsalı kullandığı tespit edilmiştir. Ergin birey çıkışlarının gerçekleşeceği tahmin edilen 30 Mayıs ile 30 Temmuz 2014 tarihleri arasında yapılan arazi ve ön çalışmada Bostanlık Koyu Kumsalı’nın Batı bölümünde toplam 10 adet yuva tespit edilmiş, bu yuvalardan 5’inde yavru çıkışı gerçekleşmiştir. Geri kalan 5 yuva ise predatörler tarafından tahrip edilmiştir. Diğer taraftan turistlerin ve halkın yoğun olarak kullandığı Doğu bölümünde ise hiçbir çıkışa rastlanmamıştır.  Ayrıca, 2015 yılı Mayıs ve Ekim ayları arasında genellikle haftada bir gün günübirlik yapılan arazi çalışmalarında Bostanlık Koyu Kumsalı’nda toplam 8 adet yuva tespit edilmiştir. Yine aynı kumsalda 4 adet yalancı yuva yapıldığı görülmüştür. Kumsalda yumurta bırakılan 8 adet yuvadan sadece bir tanesinden çıkış olduğu gözlemlenmiştir. Bu çıkışın olduğu yuva 15 haziranda tespit edilmiş ve 7 ağustosta da çıkışın olduğu belirlenmiştir. Dolayısıyla 53 günlük bir kuluka süresinden bahsedebiliz ki, bu da Akdeniz sahillerindeki genel ortalamaya uygun bir süredir. Geriye kalan yuvalar ise ağustos ayından itibaren sansar ve tilkiler tarafından kazılarak, içerisindeki yumurtalar tahrip edilmiştir.

Tüm bu bulgular Bostanlık Koyu Kumsalı’nın özellikle Caretta caretta türü deniz kaplumbağalarının yuvalamak için tercih ettiği kumsallardandır. Bu bakımdan kumsaldaki populasyon durumunun ve ısı profilinin daha net bir şekilde ortaya konulabilmesi için bir yüksek lisans tez projesi planlanmıştır.

2. Kuşlar

Türkiye Avrupa, Asya ve Afrika kıtaları arasında köprü konumunda olması nedeniyle, hayvan türleri ve özellikle kuşlar için çok önemli yaşamsal bir ekosistem bütünlüğü oluşturmaktadır. Sahip olduğu sulak alan, orman, mera ve bozkır özelliğindeki ekosistem zenginliği kuş türleri için önemli yaşam alanlarıdır. Avrupa’nın farklı ülkelerinde üreyen kuş türleri bir yandan Anadolu’nun ılıman güney bölgelerinde kışlarken, diğer yandan önemli sayıdaki kuş türü göçleri sırasında başta İstanbul Boğazı olmak üzere Marmara Bölgesi’nde, doğuda ise Kafkasya’dan Artvin, Borçka ve Çoruh vadisini izleyerek güney bölgelerine ve özellikle binlerce kuş Hatay, Belen üzerinden Afrika’ya yol alır. Ayrıca, başta bıldırcın olmak üzere kuzeyden Karadeniz’i aşıp Anadolu’ya geçen kuş türleri Anadolu’nun kuzey bölgelerinden başlayarak cephe göçü yapar. Bu ve diğer tüm göçmen türler için göç esnasında kullanacakları enerjinin kaynağı olan ve belirli süre dinlendikleri konaklama alanları büyük önem taşımaktadır. Göçmen kuşlar, ilkbahar ve sonbahar göç dönemlerinde zamanlarının büyük kısmını bu konaklama alanlarında geçirirler. Anadolu’nun iklimsel ve topoğrafik yapısı da canlı çeşitliliğinin artışında en önemli etkenlerdendir. Türkiye güney- kuzey ve kuzey-güney göç hattının üzerindedir. Kuşlar Anadolu’dan Afrika’ya veya Afrika’dan Anadolu’ya iki yol üzerinden geçiş yapmaktadır. Bu geçişler genel olarak Hatay üzerinden gerçekleşir. Anadolu’ya Hatay üzerinden giriş yapan kuşlar daha sonra Avrupa ve Rusya’ya boğazlar ve Doğu Karadeniz ana göç yollarını kullanarak geçiş yapmaktadırlar. Sonbahar göç döneminde ise bu güzergahın tersi durum söz konusudur (Şekil 11). Bu anlamda proje sahası bu ana göç güzergahları üzerinde veya yakınında yer almamaktadır.

Şekil 11. Türkiye’nin önemli göç yolları. Boğazlar ve Kafkaslardan gelen Yırtıcı Kuş ve Leylek gibi türler Hatay ve Kıbrıs üzerinden göçlerine devam ederler (Literatürlerden derlenerek oluşturulmuştur)

Bu çalışmada Phaselis çevresinde yapılan arazideki çalışmalarımız ile geçmiş dönemlerde yürütülen gözlem ve araştırmalarda elde edilen bilimsel verilerden de yararlanılmıştır. Yapılan gözlem, inceleme ve değerlendirme sonucunda çalışma alanı ve yakın çevresinde Non-passeres’ten 25 familyaya ait 60 tür, Passerres grubundan 20 familyaya ait 63 tür olmak üzere 45 familyaya ait 123 tür saptanmıştır. Bu türlerden 48’i yerli (Y), 50’ü yaz göçmeni (YG), 14’sı kış göçmeni (KG), 10’u transit göçer (TG)’dir. (Çizelge 2). Bölgede yayılış gösteren türlerden 10 tür, Türkiye Kuşları Kırmızı Listesin’de (RDB) A1.2 ve 1 tür B.2 kriterinde olup, bu kriterde yer alan türlerin nüfusları Türkiye genelinde çok azalmıştır. İzlendikleri bölgelerde 1 birey-10 çift(=1-20 birey) ile temsil edilirler. Bu türlerin soyu büyük ölçüde tükenme tehdidi altında olduğu için, Türkiye genelinde mutlaka korunmaları gereken türlerdir. Ayrıca 32 tür A.2 kriterindedir. Tükenme baskısı günümüzdeki gibi devam ederse mutlak tükenmeyle karşı karşıya kalacak olan türlerdir.
Proje sahası ve yakın çevresindeki kuş türlerinin bilimsel ve Türkçe isimleri, ulusal ve uluslar arası koruma statüleri ile sahadaki biyolojik statüleri (Yerli, göçmen vb) değerlendirilmiş, her bir kuş türünün koruma statüleri; Kiziroğlu (2008)’na göre Türkiye Kuşları Red Data Book (RDB- Kırmızı Liste)- Uluslar arası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği Statüleri (IUCN), Bern sözleşmesi (BERN), Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme(CITES), Merkez Av Komisyonu Kararları(MAK), ve statülerine göre değerlendirilerek Çizelge 2’de, bazı türlere ait fotoğraflar Şekil 9-22’de verilmiştir.
Türlerin özellikleri verilirken ve betimlemeleri yapılırken Anonim 2013a; Aslan vd. 2004, 2005; Çevik vd. 2003, 2005 ve 2010; Erdoğan vd. 2001, 2002, 2003 ve 2008; Heinzel vd. 2001; IUCN 2006, 2013; Karaardıç ve Erdoğan 2009; Kiziroğlu 2001, 2008 ve 2009; Kiziroğlu vd. 1992, 1993; Sümbül vd. 2010; Svensson vd. 2010’dan yararlanılmıştır.

Çizelge 2. Türlerin; Familya, Bilimsel isimleri, Türkçe isimleri, İngilizce isimleri ve ile Koruma durumları; Uluslar arası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği(IUCN Red List), Bern Sözleşmesi, Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme(CITES), Merkez Av Komisyonu Kararları(MAK), statüleri ve yaşam alanları aşağıda verilmiştir.

• Tür adı: Tür isimleri Latince, kuşların evrimsel ıskaladaki sırasına göre, ilkelden gelişmişe gidecek şekilde yazılmıştır.

TABLODA KULLANILAN KISALTMALARIN AÇIKLAMASI ve DEĞERLENDİRME

Yaşam alanları

S= Sulak, bataklık, kamışlık akarsu ve deniz kenarları.  O=Orman ve ağaçlık alanlar.

K=Kayalık taşlık ve step alanlar.                                          M=Makilik, çalılık ve çayırlık  alanlar.

Y=Yerleşim yerleri                                                                   T=Tarım alanları

U: Uçarken

Statüleri

Y= Yerli: Tüm yıl Türkiye’de yaşayan ve üreyen türler. Bunlardan 48 tür yerli.
YG=Yaz Göçmeni: İlkbahar ve yaz aylarında Türkiye’ye gelerek üreyen türler.50 tür yazın gelen türler.
KG=Kış Göçmeni: Kışın(eylül- mart) ayları arasında Türkiye’ye ve çalışma sahasına gelen türler. 15 tür kışın gelir.
TG=Transit Göçer: Türkiye’yi İlkbahar ve Sonbahar aylarında kısa bir süre ülkemizi kullanarak geçen türler. 10 tür beslenmek için ülkemizi kullanırlar.

RDB:Red Data Book ( Kırmızı Bülten)

A.1.2: Bu türlerin nüfusları Türkiye genelinde çok azalmış olup izlendikleri bölgelerde 1-10 çift (1-20 birey) ile temsil edilmektedir. Bu türlerin soyu büyük tükenme tehdidi altında olduğu için mutlaka Türkiye genelinde korunmaları gereken türlerdir.IUCN ve ATS kriterlerine gore CR: (critically endangered): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi had safhada olan türler. Proje alanı ve yakın çevresinde yaşayan kuşlardan 10’u bu gruba girmektedir.
A.2: Bu türlerin sayıları gözlendikleri bölgelerde 11-25 çift (22-50 birey) arasında değişmektedir. Bu türler de önemli ölçüde tükenme tehdidi altındadır ve tükenme baskısı günümüzdeki gibi sürerse mutlaka tükenmeyle karşı karşıya kalacak olan türlerdir. IUCN ve ATS kriterlerine gore EN:( endangered): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türler. Proje alanı ve yakın çevresinde bu gruplara giren 33 tür tespit edilmiştir.
A.3: Bu türlerin de Türkiye genelindeki nüfusları gözlendikleri bölgelerde genel olarak 26-250 çift (52-500 birey) arasında değişmektedir. Bu türler de tükenebilecek duyarlıkta olup vahşi yaşamda soyu tükenme riski yüksek olan türlerdir. IUCN ve ATS kriterlerine gore VU:( vulnerable): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türler. Bu tehlike statüsüne 38 tür girmektedir.
A.3.1: Burada yer alan türlerin populasyonlarında gözlendikleri bölgelerde azalma vardır. Bu türlerin nüfusu 251-500 çift (502-1000 birey) arasında değişmekte olup gözlendikleri bölgelerde eski kayıtlara göre azalma olan türleri içermektedir. IUCN ve ATS kriterlerine gore D:( declining): katagorisine giren türleri ierir.Bu tehlike statüsüne 17 tür girmektedir.
A.4: Bu türlerin populasyon yoğunlukları gözlendikleri bölgelerde henüz tükenme tehdidi altına girmemiş olmakla birlikte populasyonlarında lokal bir azalma görülmekte ve zamanla tükenme tehdidi altına girmeye aday olarak nitelenmektedirler. Bu türlerin populasyonları gözlendikleri bölgelerde 501-5000 çift (1002-10000 birey) arasında değişir. NT (near threatened): Şu anda tehlikede olmayan fakat yakın gelecekte VU, EN veya CR kategorisine girmeye aday olan türlerdir. IUCN ve ATS kriterlerine gore R= rare; yani ileride azalması beklenen türleri içerir. Bu statüye 11 tür dahildir.
A.5: Bu türlerin gözlenen populasyonlarında henüz azalma ve tükenme tehdidi gibi bir durum söz konusu değildir. ATS ölçütlerine göre Secure=S, yani tehditsiz. IUCN kriterlerine göre ise LC=(least concern); Yaygın, en düşük derecede tehlike altında bulunan türler bu kategoriye girer. Bu statüye 9 tür dahildir
B.2: Bu türlerin sayıları gözlendikleri bölgelerde 11-25 çift (22-50 birey) arasında değişir. Bunlar önemli ölçüde tükenme tehdidi altındadır. Tükenme baskısı günümüzdeki gibi sürerse, mutlak tükenmeyle karşı karşıya kalacak olan türlerdir. IUCN ve ATS ölçütlerine gore EN:(endangered): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türlerdir. Bu statüye 1 tür dahildir.
B.3:  Bu türlerin Türkiye genelindeki nüfusları gözlendikleri bölgelerde genel olarak 26-250 çift (52-500 birey)arasında değişir. Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türler.Bu türlerde tükenebilecek duyarlılıkta olup vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türlerdir. IUCN ve ATS ölçütlerine göre VU:(vulnerable): olan ve önemli ölçüde soyu tükenme tehlikesi altında olan türlerdir. Bu statüye 3 tür dahildir.
B.5:  Bu türlerin gözlenen populasyonlarında henüz bir azalma ve tükenme tehdidi gibi bir durum söz konusu değildir. IUCN ve ATS kriterlerine gore S= Secure; yani tahditsiz türleri içermektedir. Bu statüye 1 tür dahildir. LC:(least concern): Yaygın bulunan türleri kapsar.

IUCN: Uluslar arası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği
CR(critically endangered): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi had safhada (exreme) olan türler
EN (endangered): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi çok büyük olan türler.
VU (vulnerable) (Hassas, zarar görebilir): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türler.
NT (near threatened): Şu anda tehlikede olmayan fakat yakın gelecekte VU, EN veya CR kategorisine girmeye aday olan türler. Coracias garrulus-Gökkuzgun. Sitta krueperi-Anadolu sıvacısı, türleridir.
LC (least concern) (En düşük derecede tehdit altında):Yaygın bulunan türlerdir, proje sahası ve yakın çevresinde 121 tür dahildir.

BIE:Birdlife International=Birds in Europa.
SPEC(Avrupa Ölçeğinde Koruma Önceliğine Sahip Türler)
Global koruma altında (SPEC 1 = I): 1 Tür
Tüm Avrupa’da yüksek korumada (SPEC 2 = II): 12 tür
Avrupa dışında yüksek korumada(SPEC 3 = III): 35 tür
Avrupa’da korumada (SPEC 4 = IV)
Avrupa’da korumada değil (Non SPEC = V):75 tür.

BERN: Bern sözleşmesine göre
Ek II: Mutlak koruma altında olan türlerdi ve bu gruba 99 tür dahildir.
EK III: Koruma altında olan türlerdir ve bu gruba 24 tür girmektedir.

CITES: Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora(Nesli Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme).

EK-1 Nesilleri tükenme tehdidi ile karşı karşıya bulunan ve bu nedenle örneklerinin ticaretinin sıkı mevzuata tabi tutulması ve bu ticarete sadece istisnai durumlarda izin verilmesi zorunlu olan türleri içerir. Bu gruba dahil olan falconidae familyasından 1 (Falco peregrinus -Gezginci doğan)tür .
EK-2 Nesilleri mutlak olarak tükenme tehdidiyle karşı karşıya olmamakla birlikte, nesillerinin devamıyla bağdaşmayan kullanımları önlemek amacıyla ticaretleri belirli esaslara bağlanan türleri içerir. Bu grupta 11 tür vardır. (Accipitridae, Falconidae, strigidae familyasının tamamı girer).

MAK: Merkez Av Komisyonu kararları

EK LİSTE-1: Orman ve Su İşleri Bakanlığınca Koruma altına alınan yaban hayvanları. Bu gruba 98 tür girer.
EK LİSTE-II: Merkez av Komisyonunca koruma altına alınanav hayvanları. 14 tür bu gruba dahildir.
EK LİSTE-III:MAK’ca avına belli edilen sürelerde izin verilen av hayvanları: 11 tür bu gruba girer.
EK LİSTE-IV :İllere göre Merkez av Komisyonu tarafından 2013-2014 av döneminde avın yasaklandığı sahalar

Şekil 12. Antik kent yakınlarındaki Phaselis Göleti içerisinde görülebilen yeşilbaş ördek

Anas platyrhynchos (Linnaeaus 1758) Yeşilbaş Ördek

Boyu 50-60 cm kanat açıklığı 81-95 cm arasındadır (Şekil 12).  Erkek ve dişi farklı görünüşe sahip olup üreme formu yoktur. Yaygın olan bir ördek türüdür. Erkeklerin kafası yeşilimsi siyah gagası, yeşilimsi sarı ve üst gagasının ucunda boyuna siyah bir bant vardır. Gerdan ve kursak kahverengidir. Boyun ve kursağı birbirinden ayıran ince beyaz bir halka bulunur. Sırt ve kanat üstü grimsi siyah, kuyruk üstü siyah ve iki tane öne doğru kıvrılmış siyah bir tüy bulunur. Kanat üstü grimsi siyah, kol uçma tüyleri metalik mavi olup dip uç kısımları boyuna beyaz bantlıdır. Karın bölgesi gri, kuyruk altı siyahtır. Ayaklar kiremit kırmızısı ve turuncu renktedir. Dişi boz renkte olup yani kahverengimsi zemin üzerine boyuna koyu kahverengili çizgiler mevcuttur. Kanadında ki mavi-yeşilimsi ayna ile tanınır. Doğal ortamlar dışında 29 yıl yaşadığı saptanmıştır. Genel olarak bütün sulak alanlarda yaşar. Yapay olarak oluşturulmuş küçük göletlerde de evcil olarak beslenmektedir. Çeşitli bitkiler, yosunlar ve hayvansal besinler ile beslenirler. Tüm Yurdumuzda üremektedir. 7-11 yumurta bırakır ve kuluçka süresi 24-32 gündür. Yavrular 8 haftada uçma durumuna gelirler. Yerli ve yaz göçmenidir. Tüm Türkiye de bulunur. Bu tür  phaselis  Antik kenti yakınlarında bulunan ve ilerideki çalışmalarda yeniden canlandırılması düşünülen Phaselis Göletinde devamlı olarak görülebilir. Avrupa’nın tamamında Hazar Denizi’nin batısı ve Akdeniz sahil şeridinde yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre koruma altında olan bir türdür. Avlanılmasana belli dönemlerde izin verilir.

Şekil 13. Antik kent üzerinde ve çevresinde süzülürken görülen yılan kartalı

Circaetus gallicus (Gmelin 1788)Yılan Kartalı

Boyu 62-73 cm, kanat açıklığı 162-180 cm arasındadır (Şekil 13). Erkek ve dişi aynı görünüşte olup üreme formu yoktur. Kafa büyük ve yuvarlak üst tarafı grimsi kahverengi, alt tarafı kestane kahvesi ve boyuna lekelidir. Göz halkaları parlak sarı renktedir. Üst tarafı grimsikahverengi, kuyruk üstü ve altı beyaz, kuyruğunda enine 3 koyu bant bulunur. Gerdan ve kursak koyu kahverengi olup boyuna çizgilidir. Vücudun ve kanadın alt tarafı beyaz üzerine değişken miktarda benekli ve enine çubuk şeklinde siyah çizgilidir. Bazı türleri baş, sırt ve omuz tüyleri kahverengi, kanat ve karın altı tüyleri beyaz olup enine siyah çizgilidir. Havada uzun süre asılı kalmasıyla kolayca tanınan bir türdür. Seyrek ağaçlıklı açık alanlar, kıraç ve ekili araziler, dağlık, taşlık, çalılık bölgeler, kurak araziler ve bayırlar yaşam alanlarıdır. Genel besinlerini yılanlar oluşturur. Bunun yanında kurbağa, fare, kertenkele ve nadiren kuşlarla da beslenirler. Yaz Göçmeni bir türdür. Tüm Türkiye’de kuluçkaya yatarlar. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve bir yumurta bırakırlar. Kuluçka süresi 45-47 gündür. Yavruları 70-80 gün sonra uçabilecek olgunluğa erişirler. Tüm Türkiye’de yayılış gösterirler. Türkiye dışında Kanarya adaları, Güney ve Doğu Avrupa, Ukrayna, Rusya, Azerbaycan, Ermenistan, Afganistan, Pakistan, Kazakistan, Türkmenistan, Özbekistan, Kırgızistan, Çin, Cezayir, Hindistan, Nepal, Singapur, Vietnam, Tayland, Endonezya,  Arap Yarımadası, İran, Irak, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Mısır, Kuzey ve Orta Afrika yayılış alanlarıdır. Bern sözleşmesine göre kesin koruma altında olan bir türdür.

Şekil 14. Phaselis Göleti ve deniz kıyısındaki çalılıklarda görülen yalı çapkını

Alcedo atthis (Linnaeaus 1758) Yalı çapkını

Boyu 17-19,5cm arasındadır (Şekil 14).  Erkek ve dişi farklı görünüşe sahip olup üreme formu yoktur. Gagası siyah zıpkın gibidir. Yaklaşık 4 cm kadardır. Başın üstü ve kanatlar mavi ve beyaz beneklidir. Alt çenenin altından arkaya doğru mavi bir şerit vardır. Baş ve bu şerit arasında alt ve üst gaganın hemen arkasında kahverengi ve onun hemen arkasından beyaz bir şerit uzanır. Gaganın altı beyaz karın altı tamamen kahverengidir. Sırt kısmı tamamen mavidir. 10 yıl kadar yaşayabilir. Genellikle temiz sularda bulunur. Su aynası olan sazlık alanlarda, lagünlerde ve deniz kıyısında da yaşar. Tatlı su kenarlarında kuluçkaya yatar.  Çoğunlukla küçük balıklarla, yengeçlerle ve böceklerle beslenir. Batı Karadeniz, Trakya, Ege ve Akdeniz bölgeleri ile Orta Anadolu’nun bazı sulak alanlarında kuluçkaya yatar. 6-7 yumurta bırakır ve kuluçka süresi 18-20 gündür. Yavruları 23-27 gün sonra uçacak büyüklüğe ulaşır. Yerli bazı bölgeler için yaz ve kış göçmenidir. Yurdumuzun tüm bölgelerinde görülür. Tür Phaselis Göleti ve deniz kıyısındaki çalılıklarda görülür. Yurdumuz dışında bütün palearktik bölgede yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre koruma altındadır Avlanılması yıl boyunca yasaktır.

Şekil 15. Proje sahasında hemen hemen her yerde, çalılık ve ağaçlık alanlarda görülebilen kızıl gerdan

Erithacus rubecula(Linnaeus, 1758) Kızıl gerdan

Boyu 12,5-14 cm kadardır (Şekil 15). Erkek ve dişi aynı görünüşte olup üreme formu yoktur. Kafasının üstü, sırt, kuyruk üstü ve kanat üstü yeşilimsi kahverengi, alın kısmı, gerdan ve göğüs kızıl renktedir. Gözün üstü ve gözün arkasından karına kadar olan kısmı grimsidir. Karın yanları sarımsı kahverengidir. Karın altı kirli beyaz renktedir. Gaga siyah ve ayaklar kahverengidir. Ormanlarda, parklarda, bahçelerde, çalılıklarda ve yerleşim alanlarında bulunurlar. Serin iklimlerde yaşarlar. Böcekler, solucanlar, meyveler ve tohumlarla beslenirler. Avrupa’nın kuzeyinde ve ülkemizde Marmara ve Karadeniz bölgelerinde ürerler. 5-6 yumurta bırakırlar kuluçka süreleri 13-14 gündür. Yavruları 12-15 günde uçacak olgunluğa erişirler. Bölgemiz için kış ziyaretçisidir. Proje sahasında hemen hemen her yerde görülebilir. Ülkemizin İç Anadolu ve Doğu Anadolu’nun bazı kısımları hariç tamamında görülürler. Ülkemiz dışında Avrupa, İskandinav ülkeleri, Rusya’nın batısı, Kafkaslar, İran, Irak, Suriye, İsrail ve Kuzey Afrika ülkelerinde yayılış gösterirler.  Bern sözleşmesine göre koruma altında olan bir türdür. Avlanılması yıl boyunca yasaktır.

Şekil 16. Proje sahasında ve hemen hemen her yerde daha çok açık alanlarda ve yol kenarlarında görülen tepeli toygar

Galerida cristata (Linnaeus 1758) Tepeli Toygar

Boyu 16-19 cm arasındadır (Şekil 16). Erkek ve dişi aynı görünümdedir. Üreme formu yoktur. Üst gaga kahverengi, alt gaga ise açık sarı renktedir. Kafasının üstünde krista denilen bir tepelik vardır. Baş üstü, ense, sırt, kanatlar ve kuyruk üstü toprak renginde ve boyuna kahverengi çizgilidir. Kuyruk teleklerinin dış kısmı açık renkte iç tarafındakiler siyah renktedir. Karın kısmı, gerdan ve kuyruk altı kirli beyaz, gerdan kısmı çizgi şeklinde boyuna noktalı yapıdadır. Seyrek ağaçlıklı alanlar, step alanlar, çayırlık alanlar, meralar, tarlalar, ekili alanlar, yerleşim brimlerine yakın alanlar, parklar, bahçelerde ve çalılık alanlar gibi birçok yerde yaşarlar. Besinlerini böcekler ve bitkilerin tohumları oluşturur. Yurdumuzun tamamında kuluçkaya yatarlar ve 4-5 yumurta bırakırlar. Kuluçka süreleri 12-13 gündür. Yavruları 17-18 günde uçacak olgunluğa erişirler. Yerli bir türdür.Yurdumuzun tamamında görülür. Türkiye dışında Avrupa’nın tamamında, Britanya adaları ve İskandinav ülkeleri hariç, Rusya, Hazar Deniz’inin çevresindeki ülkeler, Çin, Moğolistan, Kırgızistan, Nepal, Hindistan, Kore, Pakistan, Afganistan, İran, Suriye, Irak, Lübnan, İsrail, Ürdün, Mısır, Kıbrıs, Arap Yarımadası, Kuzeybatı, Kuzey Doğu ve Orta Afrika’da yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre kesin koruma altında olan bir türdür.

Şekil 17. Proje sahasında ve hemen hemen her yerde, küçük sularda ve havada uçarken ve avlanırken görülen iskırlangıcı (yuva yapmak için çamur alıyorken).

Hirundo rustica (Linnaeus 1758) İs Kırlangıcı

Vücut boyu 17-21 cm arasındadır (Şekil 17). Erkek ve dişi aynı görünüşte olup üreme formu vardır. Alın ve gırtlak pas kırmızısı rengindedir. Vücudun üstü mavimsi parlak siyahtır. Kuyruk uzun ve çatallıdır. Dişilerin kuyruğu erkeklere göre kısadır. Gırtlağı siyah, göğüs, karın ve kuyruk altı beyazdır. Ayaklar ve gaga siyahtır. Alpin zona kadar olan bölgelerde, yerleşin yerleri, tarım alanları gibi alanlarda yoğun olarak bulunur. Uçarken beslenirler, besinlerini böcekler ve sinekler oluşturur. Anadolu’nun her yerinde kuluçkaya yatarlar. Dişi 4-5 yumurta bırakır ve kuluçka süresi 14-16 gündür. Yavrular 19-23 günde uçabilecek olgunluğa ulaşırlar. Tum Turkiye’de bulunur. Turkiye’nin dışında butun Avrupa’da, Britanya Adalarında, İskandinav ulkelerinde, Rusya’nın kuyayılış gösterirler. Besinlerini böcekler oluşturur. zeyi hariç Asya’nın tamamında, Japonya, Sri Lanka, Endonezya, Filipinler, Avustralya’nın kuzeyi, Mısır, İran, Irak, İsrail, Ürdün, Kuzey ve Güney Afrika, Kuzey Amerika ve Güney Amerika gibi dünyanın 5 kıtasına yayılmıştır.

Şekil 18. Proje sahasında çalılık, ve ormanlık alanlara görülebilen karatavuk(dişi birey)

Turdus merula(Linnaeus, 1758)  Kara tavuk

Boyu 23-29 cm arasındadır. Erkek ve dişi farklı görünüştedir (Şekil 18). Üreme formu yoktur. Gaga erkekte sarı renktedir. Üreme döneminde kırmızımsı sarı bir renk alır. Vücut tamamen siyah renklidir. Gözlerinin çevresinde sarı bir halka vardır. Dişiler erkeklere göre mat renkli olup kahverengimsi renktedir. Genç bireyler kahverengimsi gri renktedir. Hareketli kuşlar olup devamlı yer değiştirirler. Erkekleri özellikle üreme döneminde bazı kuşların ses taklitlerini yapabilirler. Ormanlık alanlarda, parklarda, bahçelerde, ağaçlıklı ve çalılıklı alanlarda yaşarlar. Böceklerle, solucanlarla, gasropodlarla ve meyvelerle beslenirler. Beslenmelerini genellikle sabahın erken saatlerinde yaparlar. Yurdumuzun tamamında kuluçkaya yatarlar ve  4-5 yumurta bırakırlar. Yavruları 15-17 günde uçacak olgunluğa erişirler. Yerli bir türümüzdür. Bazı bölgeler için yaz göçmenidir. Yurdumuzun tamamında görülür. Türkiye dışında bütün Avrupa’da Kuzey Afrika’da,  Suriye, Irak ve hazar Deniz’inin çevresinde yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre koruma altında olan bir türdür.

Şekil 19. Proje sahasında çalılık, ve ormanlık alanlara görülebilen çıvgın.

Phylloscopus collybita (Linnaeaus 1758) Çıvgın

Boyu 10-12 cm civarındadır (Şekil 19). Erkek ile dişi aynı görünüşte olup üreme formu yoktur. Kafasında, gözün hemen üstünde şerit şeklinde beyazımsı sarı bir bant vardır. Üst gaga siyah alt gaga açık kahverengi renktedir. Vücudun üstü kahverengi yeşilimsi, alt tarafı kirli beyazımsı sarıdır. Bacakları siyah renktedir. Ormanlık alanlar, ağaçlık, çalılık alanlar, dağınık ağaçlı araziler, yüksek boylu otlar, park ve bahçelerde yayılış gösterirler. Besinlerini böcekler oluşturur. Yuvalarını çalıların, çalımsı görünen küçük ağaçların, yoğun ve yüksek boylu otların içine yaparlar. Dişi 4 ila 7 yumurta bırakır. Kuluçka süreleri 13-14 gündür. Yavrular yumurtadan çıktıktan 15 gün içinde tüylenirler. Yerli ve kış göçmenidir. Türkiye’de Akdeniz Bölgesi, Ege, Trakya, Karadeniz Bölgesi ve Doğu Anadolu Bölgesi’nde yayılış gösterir. Türkiye’nin dışında Avrupa’nın tamamı, Britanya adaları, İskandinav Ülkeleri, Rusya, Azerbaycan, Çin, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan, Hindistan, Nepal, Bangladeş, Arap Yarımadası, İran, Irak, Suriye, Lübnan, İsrail, Ürdün, Mısır ve Afrika’nın tamamında yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre koruma altında olan bir türdür.

Şekil 20. Phaselis Göleti kıyısındaki sazlıklarda görülebilen büyük kamışçın

Acrocephalus  arundinaceus (Linnaeus, 1758) Büyük kamışçın

Boyu 16-20 cm arasındadır (Şekil 20).  Kamışçınların en büyüğüdür. Erkek ve dişi aynı görünüşte olup üreme formu yoktur. Gaganın üstü koyu altı açık renklidir. Gaganın dip kısmından başlayıp gözün üstünden uzanan beyaz bir çizgi vardır. Karın kısmı beyaz yan taraflar sarımsıdır. Baş üstü, kanat ve kuyruk üstü kahverengi, sırt ve kuyruk sokumu grimsi kahverengidir. Genellikle göller de, bataklıklar da ve sulak alanlardaki kamışlık ve sazlık alanlarda yaşarlar. Sazlık ve kamışların arasındaki böcekler ve larvalarıyla beslenirler. Akdeniz bölgesi, Ege, Karadeniz, Marmara ve İç Anadolu Bölgesinde kuluçkaya yatarlar. 3-5 yumurta bırakırlar. Kuluçka süreleri 12-15 gündür. Yavruları 14-17 gün sonra uçacak büyüklüğe ulaşırlar.  Bölgemiz için yaz göçmenidir. Bütün Türkiye’de görülür. Proje alanında sazlıklarda görülür. Türkiye dışında bütün Avrupa’da, Güney Afrika’da  yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre kesin koruma altında olan bir türdür. Avlanılması yıl boyunca yasaktır.

Şekil 21. Genellikle ağaçlık alanlarda ama çalılık alanlardada görülebilen büyük baştankara

Parus major (Linnaeus, 1758) Büyük Baştan Kara

Boyu 13-15 cm arasında. Baştankaraların en büyüğüdür (Şekil 21). Erkek ve dişi aynı görünüşte değildir. Üreme formu yoktur. Baş kısmı ve gaganın altı siyah olup yanaklar beyazdır. Gerdandan başlayıp karnın ortasına kadar gelen siyah bir şerit uzanır bu şerit erkeklerde daha kalın olup karından devam ederek kuyruk altına kadar uzanır. Dişi bireylerde daha ince ve kısadır. Karın kısmı sarı, sırt kısmı ve kanatların kaide kısmı yeşilimsi sarı, kanat üstü mavimsi gri, omuz ve kol uçma tüylerinde enine beyaz bir bant vardır. Yerleşim alanları, Ormanlık alanlar, ağaçlık alanlar, parklar, bahçeler, seyrek ağaçlıklı ve makiliklerde görülür. Besinlerinin büyük kısmını bitki tohumları olup böcekçilde beslenirler. İçini çıkarabildikleri bitki tohumlarını bacaklarının arasına alarak kırarlar ve içini yiyebilirler. Bütün Türkiye’de kuluçkaya yatarlar. Yılda bir veya bazı durumlarda iki kere kuluçkaya yatarlar. Yavruları 16-22 gün arasın da  uçacak büyüklüğe ulaşırlar. Tüm Türkiye’de görülür. Türkiye dışında bütün Avrupa’da, Rusya’nın kuzeyi hariç tüm Asya’da ve Afrika’da yayılış gösterir. Bern sözleşmesine göre kesin koruma altında olan bir türdür.

3. Memeliler

Bilindiği gibi; Türkiye’de memeliler sınıfına (Classis: Mammalia) ait yaklaşık 160 memeli türü yaşamakta (Kurtonur vd. 1996, Albayrak vd. 1997 ve Wilson and Reeder 2005) olup, bunlardan 27 tanesi proje sahası ve yakın çevresinde yayılış göstermektedir. Sahanın çevresinde memelilerden Yaban Keçisi (Capra aegagrus), Tilki (Vulpes vulpes), Porsuk (Meles meles), Yaban Domuzu (Sus scrofa), Tavşan (Lepus europaeus), Orman Yediuyuru (Dryomys nitedula), Karakulak (Caracal caracal) en dikkat çeken türlerdendir (Çizelge 3). Bunların dışında yapılan arazi çalışmaları esnasında kirpi, körfare, ağaç sansarı ve gelinciğin yaşadığı da tespit edilmiştir. Saha ve yakın çevresinde memeli türlerin yaşadığı iz, dışkı ve bizzat gözlemlerin yanında çevre halkına da sorularak bilgi alınmıştır. Proje sahasında ve yakın çevresinde yaşayan bazı memeli türlerine ait fotoğraflar Şekil 23-25’te verilmiştir.

Sahada ve yakın çevresindeki memeli türlerinden nesli tükenmekte olan yaban keçisi, tilki ve karakulak Türkiye’nin de taraf olduğu CITES=Nesli Tehlikede Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticareti’ne ilişkin sözleşmeye göre avlanmaları, öldürülmeleri, iç ve dış ticareti kesinlikle yasaktır. Bu durum cezai müeyyidelerle güvence altına alınmıştır. Özellikle yaban keçileri sahadaki en önemli memeli türü sayılabilir. Nesilleri tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan bu tür Batı Toroslardaki Sarp Kayalıklarda, uçurum kenerlarında yaşamakta ve tehlikelerden kısmen korunabilmektedirler. Bu tür için en büyük tehdit bir çok tür için de olduğu gibi insandır. Yine sahanın yakın çevresinde bulunabilen memelilerden olan Akdeniz Nalburunlu Yarasası, Uzun Kanatlı Yarasa,  (NT): yakın zamanda tehdit altına girebilir kategorisinde, Nalburunlu Yarasa ve Uzun Ayaklı Yarasa ile Yaban Keçisi (VU): Hassas- zarar görebilir nadir türler statüsünde yer alırken, Körfare ile ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır (DD).

Ayrıca, IUCN Kırmızı Listesi’ne göre bu bölgede yaşayan memelilerden; 21’i (LC): Asgari endişe altındaki türler kategorilerinde, 2’si (NT): yakın zamanda tehdit altına girebilir kategorisinde 3’ü (VU): Hassas-zarar görebilir kategorilerinde yer alırken, 1 türün durumu belli değildir (DD) (Çizelge 3). Diğer taraftan, bu türlerden 12 tanesi BERN Sözleşmesi listelerinde Ek II (kesin olarak koruma altına alınan türler)’de, 8 tanesi de Ek III (Korunan türler)’de yer almaktadır.

Merkez Av Komisyonu (MAK) Kararlarına göre; Kirpi, Yabani Tavşan Ek-I (Çevre ve Orman Bakanlığı’nca koruma altına alınan yaban hayvanları)’de, Gelincik EK-II (Merkez Av Komisyonunca koruma altına alınan av hayvanları)’de, Kızıl Tilki, Ağaç Sansarı ve Yaban Domuzu EK-III (Merkez Av Komisyonunca avına bellirlenen sürelerde izin verilen av hayvanları) kapsamında bulunmaktadır.

Çizelge 3. Proje sahası ve yakın çevrede tespit edilen memeli hayvan (Mammalia) türleri ve koruma statüleri

KISALTMALAR: O: Yakınlardaki Ormanlar, T: Tarım arazileri, Ç: Çayır-Mera, K: Kayalık, M: Yakınlardaki Ağıllar, Oyuk ve Mağaralar, S: Su ve suya yakın yerler KH: Karasal Habitatların Tamamı

IUCN:Uluslar arası Doğal Hayatı ve Doğal Kaynakları Koruma Birliği 

VU (vulnerable) (Hassas, zarar görebilir): Vahşi yaşamda soyu tükenme tehlikesi büyük olan türler. Proje sahası ve yakın çevresinde bu kategoride yer alan üç tür (Rhinolophus mehelyi-Nalburunlu Yarasa,
Myotis capaccinii-Uzun Ayaklı Yarasa, Capra aegagrus-Yaban Keçisi) dür.
(NT (near threatened): Şu anda tehlikede olmayan fakat yakın gelecekte VU, EN veya CR kategorisine girmeye aday olan türler. Bu katagoride iki tür  (Rhinolophus euryale-Akdeniz Nalburunlu Yarasası, Miniopterus schreibersi-Uzun Kanatlı Yarasa) vardır.
LC (least concern) (En düşük derecede tehdit altında): Yaygın bulunan türlerdir, proje sahası ve yakın çevresinde  21 tür dahildir.
BERN: Bern sözleşmesine göre:
Ek II: Mutlak koruma altında olan türlerdir ve buna 12 tür dahildir.
EK III: koruma altında olan türlerdir ve bu gruba 8 tür girmektedir.
CITES (Tehlike Altında Olan Yabani Hayvan ve Bitki Türlerinin Uluslararası Ticaretine İlişkin Sözleşme) üç tür bu gruba  (Vulpes vulpes-Kızıl Tilki, Capra aegagrus-Yaban Keçisi ve Caracal caracal-Karakulak) girmektedir.

Proje sahası ve yakın çevresindeki memeli faunasının tespiti için yapılan arazi çalışmalarında bazı türler doğrudan (Anadolu Sincabı, Porsuk vb.), bazı türler ise iz ve dışkılarından dolaylı olarak gözlemlenmiştir. Bu türlerin genel özelliklerinin verilmesi ile betimlemelerin yapılmasında Anonim 2013b; Benda ve Horacek 1998; Çağlar 1965; Çağlar 1968;   Çağlar 1969;   Çolak vd. 2007; Demirsoy 1996a; Doğramacı 1974; Doğramacı 1989; Felten vd. 1971; Felten vd. 1973, Felten vd.  1977; IUCN 2013; Kaçar ve Erdoğan 2010; Karataş 2009: Karataş ve  Sözen 2004; Karataş ve Sözen 2007; Karataş 2009; Kıvanç 1988; Krystufek ve Vohralik 2001; Krystufek ve Vohralik 2005; Kumerloeve 1975, 1978; Mursaloğlu 1973; Niethammer ve Krapp 1982; Osborn 1964;            Sert vd. 2009;             Sert vd. 2005; Spitzenberger 1968;  Turan 1984; Wilson ve Reeder 2005; Yavuz 2008; Yavuz vd. 2010, 2013; 2015, Yiğit vd. 2006’dan da yararlanılmıştır. Aşağıda proje sahasında yayılış gösteren bazı memeli türlerine ait bilgiler verilmiştir.

Şekil 22. Toprak üzerinde genç bir sansarın ayak izleri

Martes foina (Erxleben, 1777) Kaya Sansarı

En sık görülebilen sansar türü olan Martes foina (Kaya Sansarı) sık kıllı, kalın yumuşak postlu ve parlak görünüşlüdür. Kış mevsiminde kürkün yaza oranla daha koyu bir hal aldığı bilinmektedir. Genellikle kahverengi olan kılların yoğun olmasından dolayı genel renk sırtta koyu kahverengidir. Bu bölgedeki kılların parlak olmasından dolayı, hayvan dışa daha parlak ve çekici görünmektedir. Karın bölgesinde ise koyu kahverengi olan kılların hemen hemen yok denecek kadar az olmasından dolayı, bu bölgede genel olarak açık tonlar hakimdir. Kasıklarda bu renk biraz daha açık bir hal alır. Kuyruk oldukça ihtişamlı olup, en uzun ve en sık kıllarıyla kaplıdır. Kuyruk genelde dorsal kürkle aynı renkte olup, bu renk yaklaşık baş+gövde uzunluğunun yarısı kadar uzunlukta olan kuyruğun ucuna doğru daha koyu bir hal alır. Nispeten kısa olan ayakların rengi, kuyrukla aynı renktedir. Fakat kuyruğa oranla biraz daha koyudur. Kafa ve kulaklar; vücuda oranla daha açık ve kısa kıllarla kaplı olabilir. Burun kenarlarında daha uzun olmak üzere, her iki gözün üst kapaklarında ve alt çenede bıyık kıllarına rastlanır. Ancak, göz kapaklarında ve alt çenedeki bu kıllar sayı olarak burun bölgesindeki bıyıklardan daha az sayıdadır. Ayaklar, beş parmağa sahip olup, ayak tabanları ve pençeleri belirgindir. Boyun kısmında alt çeneden başlayıp ön ayakların kaidesine veya üst kısmına kadar uzanan beyaz bir leke görülür. Bu leke arkaya doğru çatala ayrılarak birbirine paralel şekilde uzanır. Boynunun altındaki bu beyaz ters “u” harfi görünümündeki leke bacaklara kadar çatallanma yapmaktadır. Kulak uçları yuvarlak değil üçgen biçimindedir. Burun ucu parlak ve pembe veya açık kahverengidir. Yetişkin erkeklerin ağırlığı 1.6 – 1.7 kg, dişilerin ise 1.2 – 1.3 kg arasında değişir. (Demirsoy 1993 ve 1996, Krüger 1995, Stubbe 1993). Sahada kaya sansarının varlığını gösteren ayak izleri Şekil 22’de verilmiştir.

Kaya Sansarı temel olarak meyveler ve küçük memeliler ile beslenir (Baghli et al. 2002; Brangi 1995; Genovesi et al. 1996; Lachat Feller 1993b; Lanszki 2003; Lodé 1994). Zorda kalınca leş te dahil, bulduğu her şeyi yiyebilir. Küçük memeliler, kuşlar ve yumurtalar en çok tercih ettikleridir. Kurbağaları ve çeşitli omurgasız hayvanları da yer. Yaz aylarında ise sulu meyveler, böğürtlen gibi meyveleri de tüketir (Lachat Feller 1993b). Mustelidae (Sansargiller) familyasına mensup türler, aynı zamanda Rosaceae, Vitaceae ve Ericaceae familyaları içerisinde yer alan bitkiler ve bunların dışında Leguminoseae familyasından Vida pannonica Crantz. ve Vicia cracca L. gibi yem bitkileri ile de beslenmektedir (Oğurlu ve Süzek, 1997). Diyetlerinde yakalayabildikleri kuşlar da yer almaktadır (Genovesi et al. 1996; Skirnisson 1986). Besin temin etmek için geceleri avlanmaya çıkan kaya sansarının gececil (nocturnal) bir davranış sergilediği ancak, zorda kalınca gündüz de aktivite gösterdiği bilinmektedir (Broekhuizen 1983; Genovesi 1993; Herrmann 2004; Lachat Feller 1993b; Posillico et al. 1995; Skirnisson 1986). Ayrıca, kırsal alan ve köylerde tavuk kümeslerine girebilmekte (Ludwig 1999), kültür alanlarında bulunan bitki türlerine de önemli zararlar vermektedir (Demirsoy 1993 ve 1996, Lanszki 2003, Prigioni and Sommariva 1997).

M. foina Avrupa anakarası ve batıda Portekiz, doğuda Türkiye ve güneybatı Rusya’ya uzanan coğrafi alan boyunca yayılış göstermektedir. Türkiye’de özellikle iç bölgelerimizde çok seyrek rastlanmaktadır. Ancak, türün Birleşik Krallık, İrlanda, ve İskandinav ülkeleri (İsveç, Norveç, Finlandiya) içerisindeki durumu belli değildir. Hazar Denizi’nin doğusundaki Afganistan, Pakistan, Hindistan, Nepal ve Butan gibi ülkelerde, parçalı yayılış gösterdiği bilinmektedir (IUCN 2007a, Ellerman ve Morrison-Scott, 1951, Corbet 1978). ABD’nin Güney Wisconsin eyaletinde 1940 ve 1970’li yıllar arasında kürk çiftliklerinden kaçan hayvanlardan kaynaklanan bir populasyonun varlığı kaydedilmiştir (Long 1995). Son zamanlarda Kuzey Myanmar bölgesinde de varlığı tespit edildi (Rabinowitz ve Khaing 1998). Kaya sansarı Hindistan’da 1500 m. ile Kazakistan’da deniz seviyesinden 3400 m. yüksekliğe, Himalayalar’da 3600 m. ve Nepal’de 4200 m. yüksekliğe kadar yayılmıştır. Avrupa’da İber yarımadası ​​dışında ağaç sansarı (Martes martes) ile simpatrik bir yayılışı paylaşmaktadırlar (IUCN 2007a, b).

Ekolojik toleransı oldukça yüksek olan kaya sansarının bile 1900’lerin başında Avrupa’daki fazla avcılık ve yakalama baskısı nedeniyle soyu tükenmişti. Ancak daha sonra yapılan koruma çalışmaları neticesinde 1950 ve 1970’li yıllarda bazı ülkelerde (Almanya, Danimarka ve İsviçre dahil) yeniden kolonize oldukları ve yayıldıkları gözlenmiştir (Libois and Waechter 1991, Stubbe 1993). Hollanda tamamen yok olan türün yeniden kolonizasyonu da belgelenmiştir (Broekhuizen and Müskens 2004).

Ancak her ne kadar ekolojik toleransı bu denli yüksek olan kaya sansarı populasyonu bu kadar geniş bir coğrafyada yayılıyor kabul edilse de yayılışı çoğunlukla sürekli değildir ve populasyon parametreleri de pek iyi bilinmemektedir (Albayrak et al. 2008). Birçok araştırmacı (Libois and Waechter 1991, Stubbe 1993) geçmişte soyu tükenmiş olan bu türün Avrasya’da yeniden tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olduğunu söylemektedir. Buna sebep olarak da; plansız yapılaşma, araç çarpmaları, aşırı gübre ve ilaç kullanımı, gürültü ve ışık kirliliği, sel baskını gibi faktörleri göstermektedirler.

Rattus norvegicus (Berkenhout, 1769) Göçmen Sıçan, Norveç Sıçanı

Göçmen sıçanın sırt bölgesi kahverengimsi gri, karın bölgesi grimsidir. Gözleri küçüktür ve kulakları belirgindir (Lowery 1974, Demirsoy 1996a). Yetişkin bireylerde genellikle kuyruk uzunluğu, kafa ve gövde uzunluğu toplamından kısadır. Bazen kuyruk uzunluğu (genelde genç bireylerde) kafa ve gövde toplam uzunluğuna eşit olabilir. Göçmen sıçanların total boy uzunlukları 300 ve 500 mm arasında değişir (Whitaker 1980). Bir yetişkin erkek bireyin ortalama ağırlığı 350-400 gr ve dişi bireyin ortalama ağırlığı ise 230-250 gr’ dır, ancak çoğu erkek birey 500-600 gr olabilmektedir. Göçmen sıçanın dünyadaki yayılışı kozmopolit olup, deniz aşırı ticaret ve kargo gemileriyle dünyanın heryerine dağıldıkları düşünülmeketdir. Göçmen sıçanların kökeninin Kuzey Çin’den geldiği ve buradan Antartika dışında Avrupa’dan Kuzey Amerika’ ya kadar tüm ana karaya dağıldığı düşünülmektedir. Türkiye’nin batı ve güney kıyıları ve özellikle iç kesimleri boyunca yayılış gösterirler. Göçmen sıçanlar toprakta kazdıkları oyuklarda dışarıya birden fazla çıkışı olan tünellerde (buralarda yiyecek depolayabilecekleri bilinmektedir), binalardaki oyuklarda, lağım yakımlarında yaşarlar (Whitaker 1980, Nowack 1991). Binalarda yaşayan göçmen sıçanlar binaların bodrum katları, kiler ve gelişmiş olan kanalizasyonlarında yaşarlar (Nowak, 1991). Şehirlerin çöplükleri, gelir düzeyi düşük kısımları ve körfezlere yakın bölgelerinde yaygındırlar. Bunun yanında silolarda insanlardan uzak ekin tarlalarında, terk edilmiş harabelerde ve orman ekotonunda da görülürler (Lowery 1974). Göçmen sıçanlar omnivordurlar yani hepçil beslenirler. Daha çok böceklerle, hayvansal atıklarla, yabani bitkilerle, tohumlarla, kağıt vb. yiyecek kaynaklarından yararlanabilirler. Ancak daha çok hayvansal besinleri tercih ettikleri belinmektedir. Kümes hayvanlarını da öldürebilirler, bu hayvanların yumurtalarıyla beslenirler ve balık bile avlayabilirler. Domuz, keçi, koyun vb. küçük baş çiftlik hayvanlarının yeni doğmuş yavrularına bile saldırabilirler. (Whitaker 1980, Nowak 1991, Demirsoy 1996a). Özellikle besin depolamaları nedeniyle bazı tohumların yayılışına etki ettikleri de düşünülmektedir. Ancak silolara ve depolara girerek oralarda dışkı ve idrar ile kontaminasyon gerçekleştirmeleri vb. nedenlerle verdikleri zarar da düşünüldüğünde gıda alanında ciddi zararlara neden olmaktadırlar.

Şekil 23. Ölü bir genç erkek göçmen sıçan bireyi

Göçmen sıçanlar nocturnal olup, daha çok geceleri aktiftirler ve gerek suyun üstünde gerekse de su altında olmak üzere çok iyi yüzücüdürler. Göçmen fareler çok iyi kazıcıdırlar ve toprakta derin çukurlar açarak ilerlerler. Göçmen farelerin üretkenlikleri yıl içinde mart ile haziran ayları arasında zirvededir ve eylül ve ekim ayları arasında azalır (Demirsoy 1996a). Dişiler yılda 10-12 kez doğurabilirler ve 2- 22 adet birey doğururlar. Bununla birlikte, yılda 5 kez doğururlar ve 7-11 adet birey dünyaya getirirler (Lowery 1974, Whitaker 1980, Demirsoy 1996). Davis (1951) Hindistan ve Amerika’dan alınan yüz bin farklı göçmen farenin doğurganlık verilerine dayanarak, göçmen sıçanların yıllık ortalama doğurganlıklarını 8,7 ve 4,3 genç birey olarak açıklamıştır. Yeni doğan bireyler çıplak ve kördür. İki hafta sonra gözleri açılır ve üç dört hafta sonra sütten kesilirler. Dişi yavruları üç aylık olana kadar besler (Whitaker 1980). Genel göç hareketleri oldukça seyrektir (Davis 1951). Bununla birlikte populasyon yoğunluğu artarsa, göçmen sıçanlar düzenli bir şekilde topluca göç ederler (Whitaker 1980). Karasal yayılışlarında en etkili unsurun bu göçler olduğu tahmin edilmektedir. Göçlerini genellikle gece saatlerinde gerçekleştirirler ve bir gecede 40 km yol kat edebilirler. Göç olayında olduğu gibi toplu yaşam bu tür için oldukça önemlidir ve genellikle birlikte uyumaları sık rastlanan bir durumdur. Toplu yaşayan memelilerde olduğu gibi göçmen sıçanlarda da sosyal bir düzen hakimdir ve bir hiyerarşi söz konusudur. Göçmen sıçanların içinde bir birey baskındır ve baskın olan sıçanın kendine ait bir bölgesi bile vardır. Türün bireyleri arasında liderlik mücadelesinde sıçrama, koşuşturma, yuvarlanma, ısırma gibi davranımlarla birlikte ciddi kavgalar olur ve kavga taraflardan biri geri çekilene yada ölene kadar devam eder. Sahada ölü olarak bulunmuş göçmen sıçan bireyine ait bir fotoğraf Şekil 23’te verilmiştir.

Şekil 24. Phaselis Göleti’nin konumunu gösteren uydu görüntüsü

Mevcut haliyle bile oldukça zengin ve çeşitli bir faunal yapı gösteren proje sahası çok çeşitli biyotop ve habitatları bünyesinde bulundurmaktadır. Bu çalışma döneminde Phaselis Antik Kenti yakınlarındaki alanlar araştırıldığından ve havza bazında bir inceleme gerçekleştirldiğinden daha önceki dönemlere göre kısmen daha geniş bir saha taranmıştır.  Projenin ilerleyen safhalarında yapılacak daha geniş ölçekli arazi çalışmalarıyla sahanın durumu daha iyi ortaya konulabilecek, tür sayılarında ve taksonlarda artışlar olabilecektir. Böylelikle bölgenin faunal yapısı daha gerçekçi bir şekilde ortaya konulabilecektir.

Yukarıdaki bilgilerden de anlaşılacağı üzere proje sahası gerek takson çeşitliliği, gerekse habitat çeşitliliği bakımından oldukça zengindir. Bu habitatlardan biri olan “Phaselis Göleti” özellikle amfibiler ve su kuşları açısından çok önemli bir konumda yer almaktadır (Şekil 24).

Mevcut haliyle denizle ve başaka tatlı kaynaklarıyla bağlantısı kesilmiş olduğundan karasallaşmaya yüz tutmuş gölet, bu haliyle bile su kuşları ve bazı amfibiler için barınma, sığınma ve beslenme ortamı oluşturmaktadır. Özellikle ıslah çalışmaları yapılarak yeniden eski canlılığı ve limnetik özelliklerine yakın bir hale getirilebilirse Phaselis Göleti, bir çok su kuşu türüne ev sahipliği yapabilecektir. Aynı zamanda shada hali hazırad var olan amfibiler için daha zengin ve temiz bir habitat sağlanmış olacaktır. Bu sayede amfibilerden bunları beşin olarak tüketen sürüngen ve kuşlara, zengin hayvan çeşitliği sayesinde de zincirin en üstünde yer alan yırtıcı memelilere kadar bir çok taksonun pupulasyon yoğunluğunu olumlu etkileyecektir. Hatta Phaselis Göleti ıslah edilerek yeniden canlandırılırsa; göç eden kuşlar için cazip bir dinlenme ve konaklama noktası olabilecek konumdadır. Eğer ekolojik bir ıslah çalışmasıyla gölet tekrar hayata döndürülebilirse, yakın civarda zar zor varlığını sürdürebilen suya doğrudan veya dolaylı olarak bağımlı bir çok türün geleceği olumlu yönde değişecektir.

Tüm bu düşünce ve yaklaşımlar ışığında; Phaselis Göleti’nin Islah edilerek “yeniden canlandırılması” için Phaselis Antik Kenti Territoryumu Araştırma Ekibi olarak fikirler ve projeler üretmekte olduğumuzu tüm yetkili makamların dikkatine saygıyla sunarız.

Araştırmacılar

Yrd. Doç. Dr. Mustafa YAVUZ
Uzm. Mehmet Rızvan TUNÇ

Akdeniz Üniversitesi, Fen Fakültesi, Biyoloji Bölümü, Antalya.

2015 Yılı Phaselis ve Teritoryumu Likenler Araştırma Raporu

Likenler talluslu canlılardan olup, kendi besinlerini kendileri üretebilen, yüzlerce yıl yaşayabilen, içerisinde bir veya daha çok sayıda yeşil alg veya maviyeşil bakteri ve mantar türünün bulunduğu birlikteliklerdir. Liken oluşturmayan algler veya maviyeşil bakteriler ve mantarlar kısıtlı yaşam koşullarında yaşayabilirken; likenler ekstrem koşulların hakim olduğu çöller, Arktik ve Antarktik bölgeler, dağların en yüksek kesimleri gibi pek çok canlının gelişemeyeceği yerlerde yaşayabilmektedirler. Gerçekleştirdikleri birliktelik sayesinde likenler, diğer canlılarda rastlanmayan bazı maddeleri yüksek konsantrasyonlarda bünyelerinde oluşturabilmektedirler. Likenler zor yaşam koşullarında, çok uzun yıllar yaşadıklarından bu maddeleri zararlılara karşı korunmak amacıyla üretmektedirler. Liken kaynaklı bu bileşikler kullanılarak günümüz sorunlarına akılcı çözümler üretilebilir düşüncesi ile araştırmacılar, likenleri daha iyi tanımaya yönelik çalışmalar yapmaktadırlar. Ancak bu çalışmaların etkin bir şekilde yapılabilmesi için liken zenginliğimizin belirlenmesi ve doğru olarak isimlendirilmesi gerekmektedir. Buna ek olarak, öncelikle korunan alanların liken çeşitliliğinin belirlenmesi “neyi koruyoruz” sorusuna yanıt bulabilmek, korunmayan diğer alanlardaki liken çeşitliliğindeki değişimleri saptayabilmek için oldukça önemlidir. Bu şekilde çevresel değişimlere hassas olarak tanınan likenlerin kayıp olup olmadığı, alanların hava kirliliği, insan müdahalesi gibi etmenlere maruz kalıp kalmadıkları tespit edilebilmektedir. Bu araştırma, Roma İmparatorluğu Dönemi sınırları ile Phaselis antik kenti tarihi yapıları üzerinde yayılış gösteren liken taksonlarının belirlenmesi amacıyla yürütülmektedir. Bu metinde, geçen rapor dönemi ile birlikte, bu rapor döneminde de kayıt edilmiş Phaselis antik kenti likenleri sunulmuştur.

MATERYAL METOT

Bu yıl ki arazi çalışmalarında geçen yılda da yapıldığı gibi, her bir lokalitenin GPS cihazı ile koordinat, yön ve yüksekliği belirlenmiş ve kayıt edilmiştir. Kayıt edilen bu lokalitelerden, daha sonra yapılacak olan tür teşhislerine uygun liken örnekleri toplanmıştır. Alanın geniş yüzölçümünde yer alan antik kentlere gidilerek, bu antik kentleri oluşturan harebe, lahit, duvar ve kayalardan örnekler alınmıştır. Bu örnekler alınırken eserlere zarar vermeyecek kadar küçük parçalar alınmasına dikkat edilmiştir. Ayrıca eserlerin çevrelerindeki bitkiler üzerinde yaşayan likenlerde toplanmıştır. Şu ana kadar çalışma yapılmış lokaliteler (Şekil 1), koordinat ve yükseklikleri ile birlikte aşağıda verilmiştir:

Lokaliteler

Lokalite 1:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; İmparatora adanmış kutsal alan ve Tiyatro çevresi, K 36° 31′ 22″- D 30° 33’05”, 15-25 m, 13.ix.2014
Lokalite 2:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Kumluca -Antalya Otoyolu güneyi, otel yapımı durdurulan alan, K 36° 31′ 32″- D 30° 31′ 45″, 20 – 30 m, 13.ix.2014
Lokalite 3:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Kumluca -Antalya Otoyolu kuzeyi, Tahtalı dağı güney etekleri; Antik teraslar, K 36° 32′ 19″- D 30° 31′ 13″, 280 m, 13.ix.2014
Lokalite 4: Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Kumluca -Antalya Otoyolu kuzeyi, Tahtalı dağı güney etekleri; Servi topluluğu, K 36° 32′ 47″- D 30° 30′ 08″, 440 m, 13.ix.2014
Lokalite 5: Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Kumluca -Antalya Otoyolu kuzeyi, Tahtalı dağı güney etekleri; Teleferik başlangıç noktası K 36° 32′ 23″- D 30° 29′ 07″, 730 m, 13.ix.2014
Lokalite 6:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Çatma Dağı; Kocaköy K 36° 50′ 27″- D 30° 34′ 07″, 214 m, 02.iii.2015
Lokalite 7:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Sarı Çınar Dağı; Elma Yanı Yaylası, Elmasuyu mevkii (Sardessos kalıntıları civarı), K 36° 44′ 70″- D 30° 29′ 92″, 1127 m, 02.iii.2015
Lokalite 8:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Kargıcak plajı’nın batısındaki tepenin arka yamacı, Lyrnas (Hayıtlıgöl) Antik Kenti, K 36° 44′ 56″- D 30° 33′ 30″, 234 m, 10.x.2015
Lokalite 9:    Antalya; Olimpos Milli Parkı; Phaselis Antik Kenti; Göynük Kanyonu’na giden yolun kuzeyindeki ilk tepe, Thebe (Rezburnu) Antik Kenti, K 36° 41′ 07″- D 30° 33′ 46″, 218 m, 10.x.2015

Arazi çalışmaları sonucunda toplanan liken örnekleri “The Lichens of Great Britain and Ireland (Smith et al. 2009)”, “Die Flechten Baden– Württembergs (Wirth 1995)”, “Likenoj de Okcidenta Europo (Clauzade and Roux 1985)”, “Lichenforming, lichenicolous and allied fungi of Israel (Wasser and Nevo 2005)”, “Keys to the lichens of Minnesota (Wetmore, 2005)” “The lichens of British Columbia (Goward et al. 1994)” gibi temel eserler olmak üzere revizyonlar, monograflar ve makalelerdeki anahtarlardan faydalanılmıştır.

Şekil 1. Alanın fiziki haritası ve arazi çalışması yapılmış lokaliteler

Bahsedilen bu kaynaklar yardımıyla likenlerin tayinleri, örneklerin tallus rengi, yapısı, üremeden sorumlu yapılarının tipi, yaşama ortamı gibi morfolojik özellikleri; tallus tabakalaşması, spor yapısı ve sayısı, kristal içeriği gibi anatomik özellikleri ve bazı çözeltilere verdikleri renk reaksiyonları incelenerek gerçekleştirilmiştir. Liken türleri teşhis edilirken aşağıda sembolleri ve içerikleri verilen çözeltiler, anahtarda belirtilen renk reaksiyonunu verip vermediğini belirlemek için liken örneklerine uygulanmışlardır.

K : % 10 – 35’lik potasyum hidroksit çözeltisi,
C : % 3’lük sodyum hipoklorit çözeltisi,
Pd: 1 gr p-fenilendiamin, 10 gr sodyum sülfit, 5 ml deterjan ve 100 ml sudan hazırlanmış parafenilendiamin çözeltisi,
I : 0.5 gr iyot, 1.5 gr potasyum iyodür, 100 ml distile sudan hazırlanmış iyot çözeltisi,
N : % 50’lik nitrik asit çözeltisi (Smith et al. 2009).

Liken örneklerinin teşhislerinde morfolojik incelemeler için Nikon SMZ745 T model stereomikroskop, anatomik incelemeler için ise Nikon Eclipse E100 model optik mikroskop kullanılmıştır.

BULGULAR

Bu rapor döneminde, Phaselis Antik Kenti’nden belirlenen liken taksonları aşağıda listelenmiştir. Bu güne kadar yapılan 9 lokalitedeki arazi çalışmaları ve laboratuvar çalışmaları sonucunda alandan 90 liken taksonu belirlenmiştir. Bu taksonlardan Leprocaulon microscopicum (Vill.) Gams, Porpidia albocaerulescens (Wulfen) Hertel & Knoph ve Porpidia cinereoatra (Ach.) Hertel & Knoph Antalya ili ve ilçeleri için ilk kez kayıt edilmiştir. Aşağıda şu ana kadar arazi çalışması yapılmış 9 lokaliteden belirlenen liken taksonları, substratları ve lokaliteleri listelenmiştir:

Şekil 2. İmparatora adanmış kutsal alanda bir eser üzerinde Aspicilia farinosa

Liken takson listesi

Aspicilia farinosa (Flörke) Flagey 1, 9 kalkerli kaya
Bacidia rosella (Pers.) De Not. 4 Cupressus sempervirens
Bacidia rubella (Hoffm.) A. Massal. 4 Cupressus sempervirens
Bagliettoa marmorea (Scop.) Gueidan & Cl.Roux 4, 6, 7, 9 kalkerli kaya
Bagliettoa calciseda (DC.) Gueidan & Cl.Roux 1, 7, 9 kalkerli kaya
Bagliettoa parmigera (J.Steiner) Vězda & Poelt 1,3, 9 kalkerli kaya
Bagliettoa parmigerella (Zahlbr.) Vĕzda & Poelt 7 kalkerli kaya
Blastenia crenularia (With.) Arup, Søchting & Frödén 1, 2 kalkerli kaya
Blennothallia crispa (Huds.) Otálora, P.M.Jørg. & Wedin 3 kalkerli kaya
Caloplaca adriatica (Zahlbr.) Servít 1, 3, 9 kalkerli kaya

Şekil 3. Kocaköy Mevkii’nden tarihi yapı ve eser görüntüleri

Caloplaca inconnexa var. nesodes Poelt & Nimis 2 silisli kaya
Candelariella aurella (Hoffm.) Zahlbr. 2 silisli kaya
Catapyrenium daedaleum (Krempelh.) Stein 3 kalkerli kaya
Circinaria calcarea (L.) A. Nordin, S. Savic & Tibell 1, 3, 9 kalkerli kaya
Circinaria contorta ssp. hoffmanniana S. Ekman & Fröberg ex R. Sant. 2, 7 kalkerli kaya
Cladonia caespiticia (Pers.) Flörke 1 Pistacia terebinthus
Cladonia convoluta (Lam.) Anders 2 bitki döküntüsü
Cladonia fimbriata (L.) Fr. 1, 3, ölü ağaç; 5 Pinus brutia
Cladonia pocillum (Ach.) Grognot 9 yosun
Cladonia pyxidata (L.) Hoffm. 1, 2, 3, 7, 9 bitki döküntüsü
Cladonia rangiformis Hoffm. 1, 2, 9 bitki döküntüsü
Clauzadea immersa (Hoffm.) Hafellner & Bellem. 1, 3, 7, 8 kalkerli kaya
Clauzadea monticola (Ach.) Hafellner & Bellem. 7 kalkerli kaya
Collema flaccidum (Ach.) Ach. 4 toprak
Collema subnigrescens Degel. 4 Cupressus sempervirens
Diploschistes muscorum (Scop.) R.Sant. 1 Cladonia sp.; 2 silisli kaya; 3 kalkerli kaya
Diploschistes ocellatus (Vill.) Norman 2 silisli kaya
Diploschistes scruposus (Schreb.) Norman 2 silisli kaya
Enchylium polycarpon (Hoffmann) Otalora, PM Jorg. & Wedin 1 kalkerli kaya
Evernia prunastri (L.) Ach. 1, Quercus coccifera; 5, 7 Pinus brutia
Flavoplaca citrina (Hoffm.) Arup, Frödén & Søchting 4 Cupressus sempervirens
Fuscopannaria olivacea (M.Jørg.) M.Jørg. 4 Cupressus sempervirens
Gyalolechia flavorubescens (Huds.) Søchting, Frödén & Arup 4 Cupressus sempervirens
Gyalolechia flavovirescens (Wulfen) Søchting, Frödén & Arup 1 kalkerli kaya
Lathagrium auriforme (With.) Otálora, P.M.Jørg. & Wedin, 3 kalkerli kaya

Şekil 4. Otel yapımı durdurulan alanda Antalya’dan ilk kez kayıt edilmiş Leprocaulon microscopicum

Şekil 5. Sardessos’tan Lobothallia radiosa

Lecanora argentata (Ach.) Degel. 1 Laurus nobilis
Lecanora bolcana (Pollini) Poelt 1, 2 silisli kaya
Lecanora campestris (Schaer.) Hue 4 Cupressus sempervirens
Lecanora chlarotera Nyl. 1 Quercus coccifera
Lecanora expallens Ach. 5 Pinus brutia
Lecanora saligna (Schrad.) Zahlbr. 7 Pinus brutia
Lecanora muralis (Schreb.) Rabenh. 2, 4 silisli kaya
Lecidea fuscoatra (L.) Ach 2, silisli kaya
Lecidella stigmatea (Ach.) Hertel & Leuckert 7 kalkerli kaya
Lecidella elaeochroma (Ach.) M.Choisy 1 Quercus coccifera; 2 Cupressus sempervirens
Lepraria nivalis J.R.Laundon 1, 3, 6, 7, 9 kalkerli kaya
Leprocaulon microscopicum (Vill.) Gams 2 silisli kaya
Leproplaca chrysodeta (Vain.) J.R. Laundon 3 kalkerli kaya
Leproplaca xantholyta (Nyl.) Hue 9 kalkerli kaya
Lobothallia radiosa (Hoffm.) Hafellner 2 silisli kaya, 3, 7, 9 kalkerli kaya
Nephroma laevigatum Ach. 5 Pinus brutia
Parmelia sulcata Taylor 5, 7 Pinus brutia
Parmelia saxatilis (L.) Ach. 7 Juniperus excelsa
Pertusaria albescens (Huds.) M.Choisy & Werner 1 karayosunu, 3 Laurus nobilis

Şekil 6. Sardessos’tan Platismatia glauca

Pertusaria leioplaca DC. 4 Cupressus sempervirens
Phaeophyscia orbicularis (Neck.) Moberg 7 Pinus brutia
Phlyctis argena (Sprengel) Flot. 4 Cupressus sempervirens
Physcia adscendens (Fr.) H. Olivier 4, 8 Cupressus sempervirens; 9 kalkerli kaya
Physcia aipolia (Humb.) Fürnrh. 2 silisli kaya
Physcia leptalea (Ach.) DC. 1 Ceratonia siliqua; 8 Cupressus sempervirens
Placopyrenium bucekii (Nádv. & Servít) Breuss 2 silisli kaya
Placynthium nigrum (Huds.) Gray 1 silisli kaya; 3, 6, 7, 9 kalkerli kaya
Platismatia glauca (L.) W.L.Culb. & C.F.Culb. 4 Pinus brutia, 7 ölü ağaç
Porpidia albocaerulescens (Wulfen) Hertel & Knoph 2 silisli kaya
Porpidia cinereoatra (Ach.) Hertel & Knoph 2 silisli kaya

Şekil 7. Hayıtlıgöl (Lyrnas) Antik Kenti’nden tarihi yapı ve eser görüntüleri

Şekil 8. Thebe (Rez Burnu Tepesi) Antik Kenti’nden bazı liken türleri

Protoblastenia calva (Dicks.) Zahlbr. 7 kalkerli kaya
Pyrenodesmia variabilis (Pers.) A.Massal. 3 kalkerli kaya
Ramalina farinacea (L.) Ach. 7 Pinus brutia, 8 Cupressus sempervirens
Ramalina fastigiata (Pers.) Ach. 7 Pinus brutia
Romjularia lurida (Ach.) Timdal 6, 9 kalkerli kaya
Scytinium gelatinosum (With.) Otálora, P.M.Jørg. & Wedin 3 kalkerli kaya
Scytinium palmatum (Huds.) Gray 1 yosun
Solenopsora grisea (Bagl.) Kotlov 1, 3 kalkerli kaya
Solenopsora olivacea ssp. olbiensis (Nyl.) Clauzade & Cl.Roux 1, 9 kalkerli kaya
Squamarina cartilaginea (With.) P.James 1 kalkerli kaya; 2, 6 silisli kaya
Squamarina concrescens (Müll.Arg.) Poelt 1, 6, 8 kalkerli kaya
Toninia sedifolia (Scop.) Timdal 4 kalkerli kaya
Variospora aurantia (Fr. 1 kalkerli kaya
Verrucaria muralis Ach. 7 kalkerli kaya
Verrucaria nigrescens Pers. 1, 3 kalkerli kaya
Verruculopsis lecideoides (A.Massal.) Gueidan & Cl.Roux 2 silisli kaya
Xanthocarpia lactea (A.Massal.) A.Massal. 3, 7 kalkerli kaya
Xanthocarpia ochracea (Schaer.) A.Massal. & De Not. 1, 9 kalkerli kaya
Xanthoparmelia conspersa (Ach.) Hale 2 silisli kaya
Xanthoparmelia pulla (Ach.) O.Blanco, A.Crespo, Elix, D.Hawksw. & Lumbsch 2 silisli kaya
Xanthoria parietina (L.) Th.Fr. 1 Ceratonia siliqua, Quercus coccifera; 3 Laurus nobilis; 4, 8 Cupressus sempervirens

SONUÇ

Bundan sonraki araştırma döneminde arazi çalışmalarına devam edilecek ve alana ait türlerin teşhisleri gerçekleştirilecektir.

Araştırmacı
Yrd. Doç. Dr. Özge TUFAN ÇETİN
Akdeniz Üniversitesi, Teknik Bilimler Meslek Yüksekokulu,
Çevre Koruma ve Kontrol